Тянь-Шань

Тянь-Шань
Надморска вышка	7439 м
Умѣстнѣня	Китай, Кырґзстан, Казахстан, Узбекістан

Тянь-Ша́нь (кырґ. Ала-Тоо, Теңир-Тоо, тадж. Тиён Шон, кіт. спр. 天山山脉, пін. Tiānshān shānmài, русин. транскр. Тяньшань шаньмай, уйг. تەڭرىتاغ‎, Тәңри тағ, каз. Алатау, Тәңіртау, узб. Tyan-Shan/Tangritogʻ, монг. Тэнгэр уул) — горна система, находит ся в Середнюй Азії на території чотырьох краин: Кырґызстана, Казахстана, Китая (Сіньцзян-Уйгурскый автономный район) тай Узбекістана^[1].

Происхоженя назвы

Назва «Тянь-Шань» по-китайськы (天山, транскрипція: [tianshan]) означає «небесні горы», вать «божествені горы» (天 — «небо», «бог» вать «динь», 山 — «гора»). Е.М.Мурзаєв сообщає, шо йся назва ото калка з тюркського "Тенир" («Бог неба») тай "Нишан" («значок»), Тенир-Нишан.

Географія

В систему Тянь-Шаня входят слїдуючі орографічеські районы:

Сїверный Тянь-Шань: хребты Кетмень, Джунгарськый Алатау, Заілійськый Алатау, Кюнгёй-Ала-Тоо, и Кырґызстанськый;
Восточный Тянь-Шань[de]: хребты Борохоро, Ирен-Хабырга, Богдо-Ула, Халыктау (Карлыктаг[uk]), Сармин-Ула, Куруктаг, Баркельтаг, Чельтаг, Борта-ула, Аврал-Ула, Нарат, Боро-хотан, Укен;
Западный Тянь-Шань: Каратау, Каржантау, Таласькый Ала-Тоо, Чаткальськый, Коксу, Пскемськый, Курамінськый и Угамськый хребты;
Юго-Западный Тянь-Шань: хребты обрамляющі Ферганську долину и включає в себе юго-западный берег Ферганського хребта;
Внутрішньый Тянь-Шань: з сївера ограниченый Кырґызстанськым хребтом и Иссык-Кульськов котловинов, з юга хребтом Какшаал-Тоо, з запада Ферганськым хребтом, з востока — нагурьом Акшийрак з хребтами Терскей Ала-Тоо (выс. до 5216 м), Молдо-Тоо, Джетим, Ат-Башы;
Середньый Тянь-Шань[ky]: Какшаал-Тоо, Сары-Джаз, Меридиональный, Майдантаг, Кёльпинчёльтаг^[2];
Май высоков точков є Пік Выйграша (7439 м)^[1], находит ся на межі Кырґызстана и Сіньцзян-Уйгурського автономного района Китая;
Слїдуючі по высоті — пік Хан-Тенгрі (в переводі на русинськый — «Хыжа Володаря Неба»: Хан — «володарь», Тенгрі — «Небесный Бог»; Было принято совмістноє проголошеня КНР, Казахстана и Кырґызстана, што пік Хан-Тенгрі належит вышенаписаным державам. Но фактично пік находится в 12 кілометрах ид западови уд границі Сіньцзян-Уйгурського автономного района Китая, проминаючому по водороздїлови.

Уд Середнього Тянь-Шаня ид западови розходят ся три горні цепі, роздїлені межигорными котловинами (Ісык-Кульська з озером Ісык-Куль, Нарынська, Ат-Башинська и др.) тай скапчані на западі Ферганськым хребтом.

В Восточному Тянь-Шані дві паралельні горні цепі (высота 4—5 тыс. м), роздїлені впадинами (высота 2—3 тыс. м). Характерні высокопудняті (3—4 тыс. м) уровняні поверхності — сырты. Обща площа ледняку — 7,3 тыс. км², самый грубый — Южный Іныльчек.

Протяжнусть Тянь-Шаня з запада на восток складає 2500 км. Альпійська складчастость, останок давнього рувняня поверхності сохранило ся на высоті 3000—4000 м в виде сыртов. Горні хребты сформовані магматичеськыми, котловины — осадочными породами.

Местонароженя ртуті, сурьмы, свинця, кадмія, цинка, срібла, в котловинах — нафта. Рельєф в основному высокогорный, з ледниковыми формами, осыпами выше 3200 м розпросторена многолїтня мерзлота. Є плоскі межигорні котловины (Ферганская, Ісык-Кульська, Нарынська). Клімат континентальный, помірный. Сніжнякы и леднякы.

Рікы удносят ид басейнам внутрішнього стока. Порожисті рікы — Нарын, Чу, Ілі, Тарим, Кызылсу и многі другі. Грубі озера: Ісык-Куль, Сон-Куль, Чатыр-Куль и другі.

Изгляданя Тянь-Шаня

Первым європейськым изглядовательом Тянь-Шаня в 1856 годови быв Петро Петрович Семенов, достав за свою роботу почетну приставку ид фамілії — «Семенов-Тян-Шанськый».

В 1840. годы изгляданя Тянь-Шаня з цїлю гляданя вулкану в континентальнуй Азії проводив анґліцькый архитектор и художник Томас Уітлам Аткинсон, котрый описав свої путьованя в книзі, выданов в Лондоні в 1858 годови.

Всесвітньоє наслїдство ЮНЕСКО

2013 годови Сіньцзян — Тянь-Шань (кит. 新疆天山, піньинь xīn jiāng tiān shān) включеный в список обєкту всесвітнього наслїдства ЮНЕСКО в Китаї.

17 юлія 2016 года в ході засіданя Комітета Всесвітнього наслїдства ЮНЕСКО в общый список быв записаный трансграничный природный обєкт «Западный Тянь-Шань». Нынї Западный Тянь-Шань находит ся в списках обєкту Всесвітнього наслїдства ЮНЕСКО в Казахстані, Узбекістані и Кырґызстані^[3].

↑ ^1,0 ^1,1 Хыбна цітація: Хыба в таґу <ref>; цітації означеной БРЭ не є доданый жаден текст
↑ Горы Средней Азии. asiaxx.narod.ru. Архівна копія з оріґінала зроблена 2021-09-20. https://web.archive.org/web/20210920212441/http://asiaxx.narod.ru/mountains_00.htm. [перевірено 2021-09-20].
↑ Серик Сабеков (2016-07-18). Западный Тянь-Шань включен в Список Всемирного наследия ЮНЕСКО. МИА «Казинформ». Архівна копія з оріґінала зроблена 2020-10-22. https://web.archive.org/web/20201022130212/https://www.inform.kz/ru/zapadnyy-tyan-shan-vklyuchen-v-spisok-vsemirnogo-naslediya-yunesko_a2926358.

[БРЭ-1] 1,0 ^1,1 Хыбна цітація: Хыба в таґу <ref>; цітації означеной БРЭ не є доданый жаден текст

[автоссылка1-2] Горы Средней Азии. asiaxx.narod.ru. Архівна копія з оріґінала зроблена 2021-09-20. https://web.archive.org/web/20210920212441/http://asiaxx.narod.ru/mountains_00.htm. [перевірено 2021-09-20].

[3] Серик Сабеков (2016-07-18). Западный Тянь-Шань включен в Список Всемирного наследия ЮНЕСКО. МИА «Казинформ». Архівна копія з оріґінала зроблена 2020-10-22. https://web.archive.org/web/20201022130212/https://www.inform.kz/ru/zapadnyy-tyan-shan-vklyuchen-v-spisok-vsemirnogo-naslediya-yunesko_a2926358.

[1]

[2]

[3]