Перейти до вмісту

Біблія

Едітовати одказы
Матеріал з Вікіпедії
(Напрямленый з Святе Писмо)
Біблія

Ґутенберґова Біблія, удана Йоганном Ґутенберґом у середині 15. стороча, перша печатна Біблія.
Відомості
РеліґіяХристиянство
Юдаїзм
Язык ориґіналаІврит, арамайськый язык и грецькоє койне
ПеріодНик. Датованя Біблії
КнигыЮдаїштськый канон: 24 книгы[1]
Протестантськый канон (лутеранськый): 66 книг
Римокатолицькый канон: 73 книгы
Грекокатолицькый тай православный канон: 76 книг
Ник. Біблійні каноны

Бі́блія (гр. койне τὰ βιβλία tà biblía „книгы“), Сято́є Писа́ня, пораз Кни́га книг є комплет реліґійных текстув, на котрых ся базує християнство тай юдаїзм, тай котрі ся честувут у другых реліґіях, наприклад у ісламі. Біблія тото антолоґія (зберька текстув ушылиякых форм), ориґінално написана івритом, арамайськым языком тай грецькым койне. Она обсягує настановы, оповіді, поезію, пророцтва тай другі жанры. Комплет текстув, узнаваных ги часть Біблії у окреме взятуй реліґійнуй традиції вадь комуніті ся кличе біблійным каноном. Прибучникы реліґії типово держат Біблію за продукт божественої іншпірації, айбо сут разні верзії за інтерпретацію єї текста тай його значіня.

Разні общины збирали реліґійні тексты у вшылиякі офіційні зберькы. Майрання зберька обсяговала перші пять книг Біблії и называла ся по гебрейськы Тора („Учіня“, гебр. תּוֹרָה Tōrā), а по старогрецькы Пятикнижа, Пентатевхос (ст.-ґр. πεντάτευχος pentáteuchos, букв. „пять книг“). Друга за старостьов секція была колекційов оповідий тай пророцтв и называла ся Неві’ім („Пророкы“; гебр. נְבִיאִים Nəvīʾīm); третя секція, Кетувім („Писаня“; гебр. כְּתוּבִים‎ Kǝṯuḇim), обсягує псалмы, пословиці тай оповіді. Танах (гебр. תָּנָ״ךְ‎ Tanaḵ) тото алтернативна назывка юдаїштської Біблії, котра ся чинит из першых букв трьох єї компонентув: Тора, Неві’ім тай Кетувім. Масоретськый текст тото середньовічна верзія Танаха — написана по гебрейськы тай арамайськы — котра ся рахує авторитативным текстом юдаїштської Біблії у сучаснум рабіністичнум юдаїзмі. Септуаґінта тото товмачіня Танаха на грецькоє койне, вчиненоє у третюм и другум сторочу до н. е.; она ся читаво пересікає из юдаїштськов Біблійов.

Християнство ся зачало ги удросток юдаїзма Другого храма и мало Септуаґінту за основу Старого Завіта. Рання християнська церьков продовжила жыдувську традицію записованя того, што ся виділо божествено іншпірованым, тай інкорпорації такых текстув у авторитативні реліґійні книгы. Єванґелія, т. є. оповіді за жывут и учіня Христа, уєдно из посланями Павла и другыма текстами скоро стали основов Нового Завіта. Майстарі часті Біблії, віроятно, датувут ся дас 1200. роками до н. е., а Новый Завіт головно ся сформовав до настаня 4. стороча н. е.

Приблизноє число проданых копій Біблії досігат пяти міліардув, што чинит ї майпродаванов публікаційов за вшыток час. Біблія мала читавый влив як на западні културу тай історію, так и на другі културы по світови. Єї штудованя через біблійный крітіцізм тоже непрямо повливало на културу и історію. Біблія є щий майтовмаченов книгов у світі.

Штудованьом біблійної літературы ся занимат конар наукы пуд назвов біблеїстика.

Етимолоґія

[едітовати | едітовати жрідло]

Слово „Біблія“ походит из грецького койне, де τὰ βιβλία tà biblía (у єдн. числі βιβλίον biblion) значит „книжкы“.[2] Само слово βιβλίον зачатково мало буквалноє значіня „звиток“[3] и є димінутивом уд βύβλος byblos „еґіпетськый папірус“, котроє возможно пушло уд назвы фінікійського порта Біблос (знамого ай ги Ґебал), удкідь еґіпетськый папірус ся експортовав у Грецію.[4][5]

Грецькоє τὰ βιβλία было „выразом, котрый хосновали геленістичні жыдове на означіня свойих сакралных книг“.[6] Штудувучый Біблію ученый Фредерік Файві Брус удзначовав, ож Иван Златоустый первый ухосновав фразу τὰ βιβλία, описувучи Старый и Новый Завіт уєдно у свойих „Бесідах на Єванґеліє уд Матея“.[7]

Уд ґрец. τὰ βιβλία τὰ ἅγια tà biblía tà hágia „сяті книгы“ ся появила латинська калка biblia sacra.[8] У середньовічнуй латині тото ся покуртало до biblia тай поступово перечинило ся у назывник єдн. числа, жунського рода (biblia, ґен. bibliae); так тото слово ся позычало у языкы европськых народув.[5][9]

Розвуй тай історія

[едітовати | едітовати жрідло]

Біблія не є єднов книжков; тото зберька книг, сложный розвуй котрых не є до кунця порозумілый. Знає ся, ож Біблія ся писала тай складовала многыма людьми — подля многых ученых авторы булшинов незнамі и сут представителями разных култур и походжінь.[10] Майстарі єї книгы ся зачинали ги пісні, котрі ся передавали усно з поколіня у поколіня.

Британськый изглядовач Біблії Джон К. Річез писав:[11]

„ Біблійні тексты ся продуковали за період, бігом котрого условія жывота писателюв — політичні, културні, економічні тай еколоґічні — читаво ся удличали. Сут тексты, котрі указувут кочовый стиль жывота, тексты уд людий из устоянов монархійов и култом Храма, тексты из екзиля, тексты, рождені з силного опору чужым правителям, придворні тексты, тексты уд вандрувучых харизматичных проповідникув, тексты уд іншпірованых писателями геленістичного періода. Тото часовый удрізок, котрый обсігат творы Гомера, Платона, Арістотля, Тукідіда, Софокла, Цезаря, Ціцерона тай Катулла. Ото період, котрый видів и пуднятя, и падіня Ассірійської імперії (уд 12. по 7. стороча) тай Перської імперії (уд 6. по 4. стороча), Александрові кампанії (336–326), розвуй Рима тай його домінацію у Середньоземноморьови (уд 4. стороча по закладеня Принципата), 27 до н. е., згубленя Єрусалимського храма (70 н. е.) тай пошыреня правліня Рима на часті Шкоції (84 н. е.) ”
Джон К. Річез

Hebrew Bible from 1300. Genesis.
Книга Бытя у гебрейськуй Біблії, дас 1300
Звиток Ісаї (1QIsaa), єден из Извиткув Мертвого моря — майстара копія Книгы Ісаї

Книгы Біблії ориґінално ся писали тай переписовали вручну на папірусові звиткы.[12] Ориґіналы не дожыли до нашых днув — зато датованя ориґіналного складаня текстув ото тяжкоє діло и предмет горячых дебатув. Хоснувучи комбінованый лінґвістичный тай історіоґрафічный пудход, Роналд Гендел и Ян Йоостен датовали майстарі юдаїштської біблії (пісню Деборы у Судьох 5 тай історію Самсона у Судьох 16 и 1 Самуелови) передмонаршым ранньым желізным віком (дас 1200 до н. е.).[13] Звиткы Мертвого моря, найдені у пещерах Кумрана у 1947. році тото майстарі екзистувучі копії книг юдаїштської Біблії хотьякої довготы, котрі при тум не сут фраґментами, они ся датувут межи 250 до н. е. и 100 н. е.[14]

Припущат ся, ож майдавні рукописы ся писали палеогебрейськым письмом, фильом клинописа, похожым на другі піктоґрамы того періода.[15] Угнатя у Бабілон майскорі спричинило переход на квадратноє арамайськоє письмо межи 5. тай 3. сторочами до н. е.[16] Уд часу Звиткув Мертвого моря юдаїштська Біблія ся писала из пропусками межи словами про май легкоє читаня.[17] До 8. стороча н. е., масореты додали значкы гласных звукув у текст.[18] Левіты вадь писарі сокотили тексты, а поєдны тексты ся все держали ги май авторитативні уд другых.[19] Писарі сокотили тай міняли тексты, мінявучи письмо, обновлювучи архаїчні формы, вносячи поправкы. Тоты гебрейські тексты ся копіровали дуже акуратно.[20]

Сакралні, авторитативні реліґійні тексты ся складовали ушылиякыма реліґійныма комунітами у разні біблійні каноны (офіційні зберькы книг).[21] Майстаров таков зберьков, котра обсягує перві пять книг Біблії, є Тора („Учіня“, гебр. תּוֹרָה Tōrā) — знама ай ги Пятикнижа, Пентатевхос (ст.-ґр. πεντάτευχος pentáteuchos, букв. „пять книг“) — котра была прията ги юдаїштськый канон до 5. стороча до н. е. Друга зберька оповідий и пророцтв пуд назвов Неві’ім („Пророкы“; гебр. נְבִיאִים Nəvīʾīm) была канонізована у третюм сторочу до н. е. Третя зберька тото Кетувім („Писаня“; гебр. כְּתוּבִים‎ Kǝṯuḇim), обсягувуча псалмы, пословиці тай оповіді, была канонізована межи 2. сторочом до н. е. тай 2. сторочом н. е.[22] Тоты три комплеты книг были написані головно біблійськым івритом, из частями, написаными у арамайськум языкови, котрі вєдно формувут юдаїштську Біблію — Танах (гебр. תָּנָ״ךְ‎ Tanaḵ; абревіатура из першых букв „Тора“, „Неві’ім“, „Кетувім“).[23]

Юдаїштська Біблія

[едітовати | едітовати жрідло]

Сут три важні історичні верзії юдаїштської Біблії: Септуаґінта, Масоретськый текст тай Самаритянськоє Пятикнижа (котроє обсягує лиш перві пять книг). Они взайимноскапчані, айбо мавут неєднаку історію розвою. Септуаґінта (LXX) тото товмаченя гебрейськых писань и поєдных дотычных текстув на грецькоє койне, котроє подля оцінок ся чинило дас 70–72 писарями тай старшинами спомежи геленістичных жыдув;[24] робота над нив ся зачала у Александрії у кунци 3. ст. до н. е. тай завершила ся у 132. рокови до н. е.[25][26][27] Припущат ся, ож Септуаґінту забештеловав быв Птолемей II. Філаделфус, царь Еґіпта, обы задоволнити потребу головно грецькоязычных жыдовув греко-римської діаспоры.[25][28] Екзістувучі повні копії Септуаґінты ся датувут уд 3. по 5. ст. н. е., а фраґменты — 2. ст. до н. е.[29] Майстарі правкы єї текста ся датувут 1. ст. до н. е.[30] Фраґменты Септуаґінты ся найшли межи Звитками Мертвого моря; удрізкы єї текста ся найшли ай на папірусі из Еґіпта, датованому 2. тай 1. сторочами до н. е. и 1. сторочом нашої еры.[30]:5

Масореты зачали розробляти тото, што пак стало авторитативным гебрейськым и арамайськым текстом 24 книг юдаїштської Біблії у рабіністичнум юдаїзмі пуд конець талмудського періода (дас 300 – дас 500 н. е.), айбо точный датум удефіновати тяжко.[31][32][33] У 6. и 7. сторочу, три жыдувські комуніты розробили системы про точный запис текста вєдно з вокалізаційов (нікуд) и акцентуаційов (кантилаційов), котрі дустали назывку Масора (гебр. מָסוֹרָה masorá).[31] Тоты ранні масоретські учені бывали головно у ґалілейськых варошах Тіберіаді тай Єрусалимі, тай у Бабілонії (на території сучасного Ірака). Бывателі жыдувської комуніты Тіберіады у давнюй Ґалілеї (дас 750–950) учинили переписы юдаїштськых біблійных текстув без стандартизованого текста, на удлику уд бабілонської традиції. Канонічный уговор юдаїштської Біблії (пуд назывков тіберськый іврит), котрый они розробили, тай многі зазначкы, котрі вни написали, зато ся удличали уд бабілонськых.[34] Тота розлука ся рішила стандартизованым Масоретськым текстом у 9. ст.[35] Майстара повна його копія, котра дожыла доднесь тото Лєнінґрадськый кодекс, датованый дас 1000. роком н. е.[36]

Самаритянськоє Пятикнижа тото верзія Торы, котру самаритянська община сокотила уд античности, и котру европські учені найшли у 17. сторочу; майстара єї ужывша копія датує ся дас роком 1100 н. е.[37] Самаритяне включили у тот свуй канон лиш Пятикнижа, т. є. Тору.[38] Они не признавали божественоє авторство вадь іншпірацію у другых книгах юдаїштського Танаха.[39] Самаритянська Книга Єгошуа Нуна (Исуса Навина), почасти закладена на Танаховуй Книзі Єгошуа Нуна екзістує, айбо Самаритянами ся держит ги неканонічна світська історична кроніка.[40]

Перва кодексова форма юдаїштської Біблії была уроблена у 7. ст. Кодекс тото предок сучасної книгы. Кодексы ся чинили зогнутьом єдного листа папіруса навпул, што формовало „бокы“; дакулко такых зогнутых листув ся скапчовали у єдну „книгу“, котра была май доступнов и переноснов ги звиткы. Такый формат популаризовали ранні християне. У 1488. рокови была вчинена перва повна печатна верзія юдаїштської Біблії.[41]

Новый Завіт

[едітовати | едітовати жрідло]
Апостол Павло на образі „Сятый Павло пише свої посланя“ (дас 1619) Валентіна де Булоня
photo of a fragment of papyrus with writing on it
Папірус 52 (щи знамый ги папірус Райландса), 125–175 н. е., майстарый екзистувучый фраґмент папіруса Нового Завіта, на котрому написані фразы из 18. главы Єванґелія уд Йоана[42]

Из ростом популарности християнства у 1. сторочу нашої еры ся появили нові писаня грецькым койне. Християне пак зачали тоты нові писаня кликати Новым Завітом, а Септуаґінту — Старым Завітом. Новый Завіт ся усокотив у май великум числі рукописув ги хотьякый другый стародавньый вытвор. Майранні християнські переписовачі не были вышколеныма писарями. Многі переписы Єванґеліюв и Павловых послань ся чинили простыма християнами за удносно куртый період часу, дуже скоро по написаню ориґіналув. У синоптичных Єванґеліях, у писаньох ранньых Отцюв церькви, уд Маркіона и у Дідасі сут доказы, ож християнські документы были у циркулації перед зачатком першого стороча. Павлові посланя были в колобігови щи при його жывоті, а його смерть ся, припущат, настала до 68. року при царьованю Нерона. Ранні християне носили йсі писаня по Римськуй імперії тай товмачили їх на старосірійськый, коптськый, етіопськый, латинськый и другі языкы.

Изглядовач Нового Завіта Барт Ерман обяснят, як тоты тексты пак были поґруповані у катеґорії:

„ Бігом ранньых сторочув [екзістованя] церькви, християнські тексты ся копіровали у тых містах, де ся писали вадь де їх переміщовали. Позад того, ож тексты ся переписовали локално, не чудно, ож разні міста выводили разні филі текстуалної традиції. Другыма словами, рукописы у Римі мали много ворошных хыб [помежи собов], бо булшинов были „штатныма“ документами, котрі ся копіровали єден из другого; они не мали читавого влива з бока рукописув, копірованых у Палестині; а написані у Палестині набрали ся свойих рис, котрі были не такі ги у рукописах, найденых у Александрії, у Еґіптови. Ба булше, у ранні стороча церькви подакотрі міста мали ліпшых писарюв ги другі. Сучасні научникы порозуміли, ож писарі у Александрії — котра у античности была читавым інтелектуалным центром — были особено скрупулозні, даже у тот давньый час, тай ож там у Александрії ся десятьруча за десятьрочом сокотила дуже чиста форма текста ранньохристиянськых писань, котру держали уддані тай удносно майстерні християнські переписовачі. ”
Барт Ерман[43]

Резултатом сього стали текстуалні варіації, котрі сучасні научникы кличут „текстотипами“. Чотыри майшыроко признавані текстотипы тото александрійськый, западный, цезарьськый тай бізантськый.[44]

Католицькый біблійный канон книг быв закладеный на Римському синоді у році 382, пак Гіппонійському у 393 тай Картаґенському у 397. Межи 385. тай 405. роками н. е. рання християнська церьков потовмачила свуй канон на вулґарну латину (народный латинськый язык) — тото товмачіня дустало назву Вулґата (уд лат. Biblia Vulgata, МФА: [ˈbɪbli.a wʊlˈɡaːta] „Біблія у народнум языку“).[45] Уд того часу католицькі християне правили вселенські соборы про стандартизацію свого біблійного канона. Тридентськый собор (1545–1563), котрый католицька церьков справила в удповідь протестантськуй Реформації, затвердив Вулґату офіційным латинськым товмачіньом Біблії.[45] Удтовды ся розвили дакулко біблійных канонув. Тото у тому числі: 73-книжный католицькый канон, 66-книжный канон, котрый признає булшина протестантськых деномінацій, 81-книжный етіопськый православный тевагедськый канон и другі.[46] Юдаїзм давно затвердив єдиный авторитативный текст, а християнство ниґда не мало єдину верзію; умісто того у християн были многі разні рукописні традиції.[47]

Варіанты

[едітовати | едітовати жрідло]

Попри читавоє честованя тай акуратность, из котрыма ся переписовали біблійні тексты, в ушыткых біблійных рукописах сут хыбы переноса, котрі ся называвут варіантами.[48][49] Варіантом ся кличе хотьяка девіація межи двома текстами. Текстуалный критик Деніел Б. Воллес обяснює: „Кажджа девіація ся рахує ги єден варіант, не никавучи на вто, кулко рукописув єї фіксує“.[50] Научник Емануел Тов каже, ож тот термін не є оціночным; тото узнаня, ож путі розвоя разных текстув ся розыйшли.[51]

Середньовічні рукописы юдаїштської Біблії ся держали ги дуже точні: майавторитативні документы, з котрых ся копіровало у другі тексты.[52] Айбо при тому, изглядователь юдаїштської Біблії Девід Карр каже, ож и юдаїштські тексты мавут даякі варіанты.[53] Булшина вшыткых варіантув трафункові, наприклад ортоґрафічні хыбы, айбо поєдны зміны были нарочні.[54] У юдаїштському текстови „варіанты з памняти“ тото типово случайні розлукы, такі ги шор слув у 1 Кроніках 17:24 тай 2 Самуелови 10:9 тай 13. Варіанты щи обсягувут заміну лексичныма еквівалентами, семантичні тай ґраматичні удликы; май читаві правкы Масоретськых текстув мали бы быти нарочныма.[55]

Нарочні зміны у тексті Нового Завіта ся чинили про уліпшеня ґраматикы, ліквідацію неточностий и розбіжностий, гармонізацію паралелных фраґментув, комбінацію тай упрощеня дакулкох варіантных прочитань у єдно, тай позад теолоґічных причин.[56][57] Изглядовач Старого Завіта Брус К. Волткі замічат, ож про кажджі десять слув зафіксованый єден варіант у недавнюм критичнум уданю юдаїштської Біблії, Biblia Hebraica Stuttgartensia, т. є. осталні 90% юдаїштського текста сут без варіацій. Четвертоє уданя Грецького Нового Завіта Споєного біблійного общества фіксує варіанты, котрі ся кывавут дас 500 из 6900 слув, вадь 7% текста.

Тематика тай обсяг

[едітовати | едітовати жрідло]

Темы

[едітовати | едітовати жрідло]
Сотвореня світла, Ґустав Доре

Оповіді, законы, мудрості, пришты тай унікалні жанры Біблії давут можность діскусії на булшину тем людського єствованя, межи нима: звірі, дерева тай природа,[58]:xi сосіды,[59]:24 цімборы, роль жун,[60]:203 секс,[61] діти, побратя,[62] природа тай діленя власти,[63]:45–48 гроші тай економіка,[64]:77 робота, удношіня,[65] смуток, природа радости тай другі.[66] Філозоф тай етик Жако Ґеріке додає: „Значіня добра и зла, природа правилного и неправилного, крітерії морали, добрі жерела морали, походжіня тай приятя моралных віровань, онтолоґічный статус моралных норм, моралный авторитет, културный плуралізм, аксіолоґічні тай естетичні гадкы за природу цінности тай красы. Сесе всьо закладено у тексты.“[67]

Айбо уокремленя тем подакотрых біблійных текстув годно быти проблематичным.[68] Булшина Біблії подає ся у оповіднуй формі тай вцілови біблійна нарація не дає прямі настановы, а у поєдных текстах наміреня автора тяжко розшифровати.[69] Дефінованя добра тай зла, правилного и неправилного, путь ид розуміню и практиці рідко прямі тай лігавут на читача.[70]:14 Буг пораз указаный важным елементом сужета, айбо часто за реакцію Бога на події тай його одобреня вадь неодобреня дій персонажув авадь їх провалув дашто вчинити мало вповіджено.[70]:40 Автор не коментує, а читачови ся лишат самому думати над написаным.[70]:40 Жыдувські філозофы Шалом Кармі тай Давід Шац обяснявут, ож Біблія „часто сопоставлят противорічиві ідеї, без обясненя вадь аполоґетізма.“[71]

Юдаїштська Біблія має гадкы за природу знаня, віровань, истины, інтерпретації, розуміня тай коґнітивных процесув.[72] Етик Майкел В. Фокс пише, ож головна аксіома Книгы Пословиць ото ож „тренованя людського розума вто мусайноє условія правилного и успішного справованя в ушыткых сферах жывота.“[73] Біблія учит природі платных арґументув, природі тай моци языка тай його удношіня ид реалности.[67] Подля Алана Міттелмана, професора жыдувської філозофії, Біблія дає мінты моралного думаня, котрі ся фокусувут на справованьови тай характері.[70]:3[74]

У біблійнуй метафізиці челядник має слобудну волю, айбо вто удносна тай ограничена слобода.[75] Біч каже, ож християнськый волунтарізм указує на волю ги на ядро себе тай ож у людськуй природі „ядро того, кым мы сьме, опреділят ся тым, што мы любиме“.[76] Природного закона Біблія ся докывує у Пророках, Римлянах 1, Діяньох 17 тай книзі Амоса (Амос 1:3–2:5), де другі державы кроме Ізраїля ся держат зодповідныма за свої етичні рішеня даже попри вто, ож не знавут юдаїштського Бога.[77] Політичный теоретик Майкел Лабан Волзер находит політику у юдаїштськуй Біблії у завітах, законах и пророцтвах, котрі чинят ранню форму почти демократичної політичної етикы.[78] Ключові елементы у біблійнуй криміналнуй юстіції ся зачинавут из віры у Бога ги жерело справедливости тай судю над усьыма, у тому числі тыма, ко вызначає справедливость на земли.[79]

Кармі тай Шац кажут, ож Біблія „указує характер Бога, розказує за сотвореня, закладат метафізику божественого провидіня тай божественого вмішаня, предлагат основу про мораль, обговорює многі рисы людської натуры тай часто подає файно знаму загадку, ож як Буг годен позволяти зло.“[71]

Юдаїштська Біблія

[едітовати | едітовати жрідло]
Головна статя: Юдаїштська Біблія

Авторитативный текст юдаїштської Біблії ся бере из Масоретського текста Лєнінґрадського кодекса, датованого 1008. роком. Зато юдаїштську Біблію пораз кличут Масоретськым текстом.[80]

Юдаїштська Біблія щи ся знає за назывков Танах (гебр. תנ"ך). Тото удбиват розділеня гебрейськых писань на три часті: Тора („Учіня“), Неві’ім („Пророкы“) тай Кетувім („Писаня“) через хоснованя першых букв кажджого из сих трьох слув.[81] Испис обсягу сих трьох частий быв першый раз найденый у бабілонськум Талмуді (дас 550 до н. е.).[82]

Танах быв головно написаный біблійным івритом, айбо поєдны малі часті (Ездраш 4:8–6:18 тай 7:12–26, Єреміяш 10:11, Даніел 2:4–7:28)[83] написані были біблійнов арамайськов бесідов — языком, котрый на тот момент быв лінґва франка булшины семітського світу.[84]

Тора

[едітовати | едітовати жрідло]
Головна статя: Тора

Тора (гебр. תּוֹרָה) щи ся знає ги „Пять книг Мойсея“ вадь Пятикнижа.[85] Традиційно ся держало, ож тоты книгы надиктовав Мойсейови сам Буг.[86][87] Зачинавучи 17. сторочом научникы никали на ориґіналні жерела ги на продукт дакулкох анонімных авторув, припущавучи, ож Мойсей годен быв изкомбіновати окремі жерела у єден текст.[88][89] Сут разні гіпотезы за вто, коли тай як Тора была скомпонована,[90] айбо общый консенсус є такый, ож Тора дустала свою фіналну форму бігом правліня Перської ахеменідської імперії (віроятно 450–350 до н. е.),[91][92] вадь у раннюм гелленістичнум періоді (333–164 до н. е.).[93]

Назывкы книг у івриті дуфлувут перві слова удповідных текстув. Тора ся чинит такыма пятьма книгами:

  • Бытя, Берешіт (בראשית)
  • Выход, Шемот (שמות)
  • Левіт, Ваїкра (ויקרא)
  • Числа, Бамідбар (במדבר)
  • Второзаконя, Деварім (דברים)

Перві 11 глав книгы Бытя розказувут за сотвореня світа тай історію ранньых удношінь людства з Богом. Осталні 39 глав розказувут за союз Бога из біблійныма патріархами: Абрагамом, Ісааком, Яковом (вадь Ізраїльом) тай дітьми Якова, „Дітьми Ізраїля“, а май из Йосифом; як Буг уповів Абрагамови лишити свою файту тай дум в Урі Халдейському, поселити ся у Канаані тай як Діти Ізраїля перейшли у Еґіпет.

Далші чотыри книгы Торы оповідавут історію Мойсея, котрый жыв через стувкы рокув по патріархах. Ун веде Дітий Ізраїля из еґіпетського рабства ид поновліню завіта з Богом на горі Сінай тай по пустыни, докідь уростає новоє поколіня, готовоє зайти до Канаанської земли. Тора ся кунчат смертьов Мойсея.[94]

Заповіді у Торі давут основу юдаїштського реліґійного закона. Подля традиції є 613 заповідий (taryag mitzvot).

Неві’ім

[едітовати | едітовати жрідло]

Неві’ім (гебр. נְבִיאִים Nəḇī'īm, „Пророкы“) тото другый головный розділ Танаха межи Торов тай Кетувімом. Она поділена на дві часті, Ранньых Пророкув (נביאים ראשונים Неві’ім Рішонім, книгы Єгошуа Нуна, Судюв, Самуела тай Царюв) тай Пузньых Пророкув (נביאים אחרונים Неві’ім Агаронім, книгы Ісаї, Єремії, Езекієля тай Дванадцятьох Малых Пророкув).

Неві’ім розказує за зачаток жыдувської монархії тай єї розділеня на два царьства, Ізраїль тай Юдею, фокусувучи ся на конфлікті межи ізраїльтянами тай другыма народами, конфліктах межи ізраїльтянами, а май на борьбі межи вірячыма у „Господа Бога“ тай чужых богув[95][96] тай критиці неетичного тай несправедливого справованя ізраїльтянськых еліт и правителюв;[97][98][99] у котрых пророкы мали важну тай провудну роль. Неві’ім ся кунчат узятьом Ізраїля Новоасірійськов імперійов; Юдеї Новобабілонськов імперійов; изниченьом Храма в Єрусалимі.

Ранні Пророкы
[едітовати | едітовати жрідло]

Ранні Пророкы вто книгы Єгошуа Нуна (Йозуе, Исуса Навина), Судюв, Самуела (Самуїла) тай Царюв. Они обсягувут оповіді, котрі ся зачинавут такой по смерти Мойсея из божым затверджіньом Єгошуа Нуна його наслідником, котрый пак веде народ Ізраїля у Землю Обітовану, тай кунчавут ся увязненьом посліднього царя Юдеї. Держачи Самуела тай Царюв ги окремі книгы, они розказувут за:

  • узятя Канаана Єгошуа Нуном (Книга Єгошуа Нуна),
  • борьбу народа за землю (Книга Судюв),
  • просьбу народа ид Богови дасти їм царя, обы вни могли заяти землю у лиці свойих урагув (Книгы Самуела)
  • володіня земльов пуд правліньом божествено покладеных царюв из Дома Давыда, котроє ся кунчат угнатьом чужинцями (Книгы Царюв)
Пузні Пророкы
[едітовати | едітовати жрідло]

Пузні Пророкы вто Ізаяш (Ісая), Єреміяш (Єремія), Езекієль тай Дванадцять Малых Пророкув, котрі ся рахувут ги єдна книга:

  • Озеаш (Осія), Гошеа (הושע) презират поклоніня богам окрем Господа, рувнявучи Ізраїль ид жоні, котра зражує свому чоловікови.
  • Йоел (Йоіл), Йо’ел (יואל) обсягує смуток и обіцяня уд Бога.
  • Амос, Амос (עמוס) говорит за соціалну справедливость, давучи основу про природноє право через хоснованя го як на вірувучых, так и на невірувучых.
  • Абдіаш (Авдій), Овадя (עבדיה) розказує за засуженя Едома тай удновленя Ізраїля.
  • Йонаш (Йона), Йона (יונה) оповідат покаяня Ніневії.
  • Міхеаш (Міхей), Міха (מיכה) поносит ся на несправедливых правителюв, защищат права бідных тай тягне ся ид миру в світі.
  • Нагум (Наум), Нагум (נחום) говорит за зниченя Ніневії.
  • Габакук (Авакум), Гавакук (חבקוק) обертат ся ид Богови лично.
  • Софоніаш (Софонія), Цефаня (צפניה) голосит за суд, ужываня тай тріумф тых, ко ся лишит.
  • Аґґей, Гаґай (חגי) удбудовує Другый храм.
  • Захаріаш (Захарія), Зехаря (זכריה) Буг благословлят тых, ко ся кає тай є чистый.
  • Малахіаш (Малахія), Малахі (מלאכי) управлят кылавоє реліґійноє тай соціалноє справованя.

Кетувім

[едітовати | едітовати жрідло]
Гебрейськый текст Псалмув 1:1–2

Кетувім (гебр. כְּתוּבִים Kəṯūḇīm „Писаня“) ото третя тай послідня секція Танаха. Подля юдаїштської традиції ся вірит, ож книгы Кетувім ся писали пуд іншпіраційов Сятого Духа (гебр. רוח הקודש руах га-кодеш) тай сут на уровень ниже за авторитетом ги пророцтва.[100]

У Масоретськых рукописах (и поєдных печатных уданях) книгы Псалмув, Пословиць тай Йоба (Йова) подані у шпеціалному двастовпцьовому виді, што пудчеркує їхньый уднушньый паралелізм. Колективно йсі три книгы ся сохтувут кликати Сіфрей Емет (акронім назывок у івриті: איוב, משלי, תהלים дає אמ"ת Емет, што по гебрейськы щи значит „истина“). Гебрейська кантилація тото манера уговора ритуалных читань, як они ся писали тай анотововали у Масоретському текстови. Псалмы, Пословиці тай Йоб формувут ґрупу из шпеціалнов системов акцентуації, котра ся хоснує лиш у сих трьох книгах.[101][102]

Пять извиткув
[едітовати | едітовати жрідло]
Пісня Пісень (Das Hohelied Salomos), No. 11 Еґона Чірша, 1923

Пять удносно куртых книг Пісня Пісень, Книга Рут (Книга Руфи), Книга Нарікув (Плач, Плач Єремії), Еклезіаст (Книга Казатель) тай Книга Естер колективно ся кличут Гамеш Меґіллот. Тото послідні книгы, зобраті тай затверджені авторитативныма у юдаїштськум каноні, хоть они и не были довершені до 2. стороча н. е.[103]

Другі книгы
[едітовати | едітовати жрідло]
Извиток Ізаяша (Ісаї), часть Звиткув Мертвого моря, обсягує практично вшытку Книгу Ізаяша. Датованый 2. столітьом до н. е.

Книгы Естер, Даніела (Даниїла), Ездраш-Нееміяш[104] тай Кронікы мавут особый стиль, котрый ся не находит ни у якум другум гебрейськум тексті, ни біблійнум, ни позабіблійнум.[105] Они не написані у нормалному стильови іврита поугнатьового періода. Авторы сих книг мали намірено убрати свуй особый стиль позад незнамых причин.[106]

  • Їхні наративы вшыткі удкрыто описувут удносно пузні події (напр. бабілонську неволю тай далшоє удновліня Сіона).
  • Талмудична традиція ушыткым їм приписує пузньоє авторство.
  • Дві из них — Даніел тай Ездраш — тото єдині книгы Танаха из читавов частьов, написанов по арамайськы.
Шор книг
[едітовати | едітовати жрідло]

Испис книг Кетувім у тум шорі, як они ся появлявут у майактуалных печатных уданях.

  • Тегіллім (Книга Псалмув) תְהִלִּים тото антолоґія окремых гебрейськых реліґійных гімнув.
  • Мішлей (Книга Пословиць) מִשְלֵי ото „зберька зберькув“ за цінності, моралноє справованя, смысел жывота и доброго справованя, тай їх основу у вірі.
  • Ійов (Книга Йоба, Книга Йова) אִיּוֹב розказує за віру, без розуміня вадь управданя страданя.
  • Шір га-Шірім (Пісня Пісень вадь Пісня Соломона) שִׁיר הַשִׁירִים (Песах) ото поезія за любов и секс.
  • Рут (Книга Рут) רוּת (Шавуот) оповідат історію моабітської жоны Рут, котра рішат ити за Богом Ізраїля тай лишат ся вірнов своюй свекрі, тай як она є за вто обдарована.
  • Ейха (Книга Нарікув) איכה (Тіш’а бе-ав) [вадь Кіннот у івриті] тото зберька поетичных нарікув на згубу Єрусалима у 586. році до н. е.
  • Когелет (Еклезіаст) קהלת (Суккот) обсягує мудрості, наструй котрых є предметом диспутув межи научниками: ци они позитивні тай жывоторадосні, ци глубоко песимістичні?
  • Естер (Книга Естер) אֶסְתֵר (Пурім) розказує історію жыдувської жоны у Персії, котра стає правительков и спират ґеноцід свого народа.
  • Дані’ел (Книга Даніела) דָּנִיֵּאל скапчує пророкованя тай есхатолоґію у історії спасіня Богом Даніела так, як Ун спасе Ізраїль.
  • ‘Езра (Книга Ездраша–Книга Нееміяша) עזרא оповідат за удбудову стін Єрусалима по Бабілонському угнатьови.
  • Діврей га-Ямім (Книгы Кронік) דברי הימים обсягує ґенеалоґію.

Жыдувська текстуална традиція не фіналізовала шор книг у Кетувімі. Бабілонськый Талмуд (Бава Батра 14b–15a) дає їх порядок ги: Рут, Псалмы, Йоб, Пословиці, Еклезіаст, Пісня Соломона, Нарікы Єреміяша, Даніел, Звиток Естер, Ездраш, Кронікы.[107]

Єдна из май великых розлук помежи бабілонськов и тіберськов біблійныма традиціями вто шор книг. Ізаяш ся кладе по Езекієльови у бабілонськуй; Кетувім ся зачинат Кроніками у тіберськуй, айбо кунчат ся нима у бабілонськуй традиції.[108]

Кетувім послідньов из трьох секцій Танаха дустала канонічный статус. Тора годна была быти канонізована Ізраїльом ищи у 5. сторочови до н. е., а Ранні тай Пузні Пророкы были канонізовані до 2. стороча до н. е.; Кетувім межи тым не быв зафіксованый у каноні до 2. стороча н. е.[109]

Айбо жерела указувут на вто, ож народ Ізраїля додавав тото, што пак стало Кетувімом, у свою сакралну літературу недовго по канонізації пророкув. Щи у 132. рокови до н. е. Кетувім зачинав ся формовати, айбо на тот момент не мав формалного наголовка. У році 95 н. е., у своюй роботі „Против Апіона“ Флавій Йозеф ся удносит ид юдаїштськуй Біблії ги д закрытому канонму, у котрум „… нико ся не взяв ани додасти, ани забрати, ани поміняти даже склад…“[110] Довгый період по 95 н. е. божествена іншпірація книг Естер, Пісни Пісень тай Еклезіаста ся пуддавали сомніву.[111]

Септуаґінта

[едітовати | едітовати жрідло]
Головна статя: Септуаґінта
Фраґмент Септуаґінты: стовпець унціалної книгы з 1 Ездраша у Codex Vaticanus, дас 325–350 н. е., основа грецькоязычного уданя тай анґліцькоязычного товмачіня сера Ланцелота Чарлза Лі Брентона
Обсяговый бук повної 80-книжної Біблії Короля Якова (King James Bible), котрый переличує „Книгы Старого Завіта“, „Книгы, названі Апокріфами“ тай „Книгы Нового Завіта“

Септуаґінта („Товмачіня Сімдесяти“ вадь „LXX“) вто товмачіня юдаїштської Біблії на грецькоє койне, котроє ся зачало у кунци 3. стороча до н. е.

Бігом того, як ишла робота над товмаченьом, Септуаґінта ся розростала: до зберькы пророцькых писань ся додали вшылиякі гаґіоґрафічні роботы. Были придаті д нюй ай поєдны май нові книгы, такі ги Книгы Макабеюв тай Мудрость Сіраха. Сі книгы сут апокріфами, т. є. книгами, чія автентичность ся пуддає сомніваню. Включеня такых текстув тай обвиненя у подакотрых товмацькых хыбах призвели д тому, ож Септуаґінта ся стала держати тай удмітовати юдаїштами ги „неакуратноє“ товмачіня.[112][113][114]

Апокріфы належат ид реліґійнуй жыдувськуй літературі, головно періода Другого храма (дас 550 до н. е. – 70 н. е.); они были зачатково написані в Ізраїльови, Сірії, Еґіптови вадь Персії у гебрейськум, арамайськум, грецькум языках и пробовали розказовати за біблійні темы и персонажув.[115] Їхньоє походжіня булшинов покрыто тайнов. Єдна май стара теорія їхнього похоженя правила, ож межи грецькоязычныма жыдами Александрії быв приятый „александрійськый“ канон, айбо пак еся теорія была пролишена.[116] Сут указаня на вто, ож они не были прияті, кой быв затвердженый осталный юдаїштськый канон.[117] Бізувно ся знає, ож апокріфы ся хосновали у новозавітні часы, айбо „ниґда ся не цитовали ги Писаня.“[118] У сучасному юдаїзмови апокріфічні книгы ся не принимавут ги автентичні тай не включавут ся у канон. Айбо „етіопські жыдове, пораз названі фалашами, мавут розшыреный канон, у котрый входят поєдны апокріфалні книгы.“[119]

Щи єднов причинов неприятя Септуаґінты юдаїштськыма рабинами стало желаня удграничити свою традицію уд набиравучого обороты християнства.[120][121] Наконець, рабины заявляли, ож іврит має божественый авторитет на удлику уд арамайського тай грецького языка — хоть тоты бесіды были лінґвами франками жыдув того періода (а арамайськый язык пак дустав статус сакралного, подобно д івритови).[122]

Правкы из Теодотіона

[едітовати | едітовати жрідло]

Книга Даніела є всокочена у 12 главах Масоретського текста тай у двох май довгых грецькых верзіях: ориґіналнуй Септуаґінті, дас 100 до н. е., тай май пузнюй верзії пуд назвов Теодотіон дас 2. стороча н. е. Обадва грецькі тексты обсягувут три додаткы ид Даніелови: молитву Азаріаша тай Пісню Трьох Сятых Дітий; історію за Сусанну тай стареґув; історію за Бела тай шарканя. Товмачіня Теодотіона натулко шыроко ся копіровало у раннюй християнськуй церькви, ож його верзія Книгы Даніела почти перегнала Септуаґінтову. Єронім Стрідонськый у свому передслові до Даніела (407 н. е.) указує удвергнутя Септуаґінтової верзії тої книгы у християнськум хоснованю: „Я … хочу надголосити читачови, ож не подля верзії Септуаґінты, айбо подля верзії самого Теодотіона церьквы публічно читавут Даніела.“[123] Єронімово передслово щи споминат, ож Гекзапла обсяговала зазначкы, котрі указовали на пару читавых удлик у обсягови межи Теодотіоновым Даніелом тай май ранньыма верзіями у грецькум и гебрейськум языках.

Даніел Теодотіона май близкый ид ужывшуй у Масоретському текстови верзії, котрый є основов про булшину сучасных товмачень. Теодотіонув Даніел ся подає у авторизованум уданю Септуаґінты, опублікованум Сікстом V. у році 1587.[124]

Кунцьова форма

[едітовати | едітовати жрідло]
Ник. щи: Второканонічні книгы, Біблійні апокріфы

Текстуалні критикы у сучасности дебатувут на тему того, як мож спойити вєдно май ранньый назур на Септуаґінту ги на „неакуратный“ переклад тай обсяг Звиткув Мертвого моря у Кумрані, звиткув, найденых у Ваді Мурабба’ат, Нагал Гевер тай Масаді. Тоты звиткы на 1000–1300 рокув май старі ги Лєнінґрадськый текст, датованый 1008 н. е., котрый є основов про Масоретськый текст.[125] Звиткы пудтвердили булшину Масоретського текста, айбо при тум ся удличавут уд нього, и многі з тых розбіжностий ся вмісто того соглашувут из Септуаґінтов, Самаритянськым Пятикнижам тай грецькым Старым Завітом.[126]

Копії подакотрых текстув, котрі ся проголошовали апокріфами, тоже сут межи Кумранськыма текстами.[127] Давні рукописы Книгы Сіраха, „Псалмы Єгошуа Нуна“, Тобіт тай Посланя Єреміяша, як теперь ся знає, екзистовали у гебрейськуй верзії.[128] Септуаґінтові варіації поєдных біблійных книг, наприклад Даніела тай Естер, май довгі ги тоты, што сут у юдаїштському канонови. У Септуаґінті Єреміяш май куртый ги у Масоретськум тексті, айбо покуртаный Єреміяш у івриті быв найденый у Кумрані у пещері №4.[126] Извиткы Ізаяша, Выхода, Єреміяша, Даніела, Самуела указувут важні текстуалні варіанты, удличні уд Масоретського текста.[126] У сучасности Септуаґінта ся розникує ги акуратноє товмачіня иншакої гебрейськоязычної формы вадь ревізії поєдных книг, айбо дале йде діскусія за вто, як майліпше охарактеризовати йсі удличавучі ся тексты.[126]

Псевдепіґрафічні книгы

[едітовати | едітовати жрідло]

Псевдепіґрафы вто писемні праці из недобрі приписаным авторством. Робота годна быти псевдепіґрафом, айбо при тум не фалсіфікатом (бо фалсіфікат ото нарочный обман); причины про псевдепіґрафічну природу книг годні быти разні.[129] Наприклад, Єванґеліє Барнабы (Варнавы) ся держит псевдепіґрафічным, бо авторство ся приписує Барнабі, компаніону Апостола Павла, айбо обадва рукописы ся датувут Середньовічам.

Апокріфы тай псевдепіґрафы тото не єдно. Термін „апокріф“ ся тыче писань, котрі себе позиціонувут ги сакралні, айбо не принимавут ся канонами, а псевдепіґрафы тото літературна катеґорія про всі писемні роботы, и канонічні, и апокріфалні. Они годні быти автентичныма вадь неавтентичныма в ушыткых смыслах кромі недобрі присуженого авторства.[129]

Термін „псевдепіґраф“ часто ся хоснує про попис многых творув жыдувської реліґійної літературы, написаных межи дас 300 до н. е. тай 300 н. е.; не вшыткі з них сут псевдепіґрафічными. Термін ищи ся хоснує на книгы Нового Завіта из сомнівным авторством. Межи старозавітными псевдепіґрафами сут:[130]

  • 3 Макабеї (Макавеї)
  • 4 Макабеї
  • Вознесіня Мойсея
  • Етіопська Книга Еноха (1 Енох)
  • Старословянська Книга Еноха (2 Енох)
  • Гебрейська Книга Еноха (3 Енох; щи знама ги „Удкровеня Метатрона“ вадь „Книга Ребе Ішмаела, выщого жерця“)
  • Книга Юбілеюв
  • Сірійськый Апокаліпс Баруха (2 Барух)
  • Письмо Арістея (Письмо ид Філократови за товмачіня юдаїштськых писань на грецькый язык)
  • Жывот Адама и Євы
  • Мучеництво тай Вознесіня Ізаяша
  • Псалмы Соломона
  • Сібілінські Оракулы
  • Грецькый Апокаліпс Баруха (3 Барух)
  • Заповіді Дванадцятьох Патріархув

Книга Еноха

[едітовати | едітовати жрідло]
Головна статя: Книга ЕнохаВызначныма псевдепіґрафічныма роботами сут Книгы Еноха: 1 Енох (котра ся всокотила лиш у языкови ґеез), 2 Енох (всокотила ся лиш у старославянськум языку), 3 Енох (всокотила ся у гебрейськум языку; дас 5–6. ст.). Тото давні жыдувські реліґійні праці, традиційно приписовані пророку Еноху, прадідови патріарха Ноя. Фраґмент Книгы Еноха быв найденый межи кумранськыма звитками, што указує на єї давность.[131] Май старі часті (головно у Книзі Позирачув) датувут ся дас уд 300 до н. е., а майсвіжо написана часть (Книга Пришт) віроятно была складена у кунци 1. ст. до н. е.[132]

Книга Еноха не є частьов біблійного канона про булшину жыдув, кромі етіопськых жыдув (Бета Ізраїль). Булшина християнськых деномінацій и традіцій годні принимати Книгы Еноха ги такі, што мавут якыйись історичный вадь теолоґічный інтерес ци важность. Часть Книгы Еноха ся цитує у Посланьови Юды тай Книзі Жыдув (частьох Нового Завіта), айбо християне обычно держат Книгы Еноха неканонічными.[133] Уйимкы чинят Етіопська тай Ерітрейська православні тевагедські церьквы.[131]

Етіопська Біблія закладена не на грецькуй, и Етіопська церьков має мало иншакоє розуміня канона ги другі християнські традиції.[134] У Етіопії канон не має такої стабілности, айбо и не є домак удкрытый.[134] Книга Еноха давно ся тамкы держит божествено іншпірованым писаньом, айбо „писаня“ тай „канон“ про них ото не фурт єдно. Офіційный етіопськый канон має 81 книг, айбо тото число ся досігат по разному через разні списы книг, и Книга Еноха пораз ся включат у них, а пораз ніт.[134] Днешні доказы закріплювут Книгу Еноха ги канонічну и у Етіопії, и у Ерітреї.[131]

Християнська Біблія

[едітовати | едітовати жрідло]
Бук из Ґутенберґової Біблії

Християнська Біблія тото комплет книг, розділеный на Старый и Новый Завіты, котрі християнська деномінація у пруйшлому вадь дотеперь рахує божествено іншпірованым текстом.[135] Рання християнська церьков головно хосновала Септуаґінту, бо тота была написана по грецькы, ворошным языком тої епохы, а носителі арамайського хосновали Тарґумы, товмачіня по арамайськы. Пак были додані посланя апостолув тай єванґелія вєдно з другыма текстами, котрі сформовали Новый Завіт.[136]

Старый Завіт

[едітовати | едітовати жрідло]
Головна статя: Старый Завіт

Старый Завіт мав важну роль про християнську церьков уд майпервых єї днув. Изглядатель Біблії Ніколас Томас Райт каже, ож „Исус сам быв глубоко сформованый писанями“.[137] Райт додає, ож ранні християне ся вбертали ид тым такой гебрейськым писаньом у свойих провбах порозуміти земный жывут Христа. Они держали „сяті писаня“ ізраїльтян мусайныма настановами про християнув, як тото ілуструвут слова Павла ид Тімотею (Тімофію) (2 Тімотей 3:15), указувучи на Месію тай на кулмінацію у Исусі як „новому завіті“, пророкованому Єреміяшом.[138]

Протестантськый Старый Завіт 21. стороча тото 39-книжный канон, котрый ся удличат числом книг уд юдаїштського Танаха лиш позад иншакого метода розділеня.

Римокатолицька церьков признає 46 книг свойим Старым Завітом (45 кідь раховати Єреміяша тай його Нарікы єднов книгов),[139] а восточноправославна церьков признає щи шість книг зверьх того. Тото ся кыват и сірійської верзії Біблії, Пешітты, и біблійного канона Етіопської православної тевагедської церькви.[140][141][142]

Позад того, ож каноны писань ся розличавут межи юдаїштами, православными, римокатолицькыми тай протестантськыми християнами, обсяг апокріфікы кажджої комуніты иншакый, як и хоснованя терміна „апокріф“. Про юдаїштув ниєден из апокріфув не є канонічным. Християне называвут есю зберьку „второканонічныма книгами“; грецькі православні мавут про неї термін „Анаґіґноскомена“ (ґрец. Ἀναγιγνωσκόμενα Anagignoskómena, букв. „што ся читат, што варта читати“).[143][144]

Книгы, включені у католицьку, православну, грецьку и старословянську Біблії тото: Тобіт (Тобіаш, Товіт), Юдіт, Мудрость Соломона, Сірах, Барух (Варух), Письмо Єреміяша (щи названоє 6. главов Баруха), 1 Макабеї, 2 Макабеї, грецькі додаткы до Естер тай Даніела.[145]

Грецька православна церьков тай словянські церьквы (у Білоруси, Болгарії, Босні тай Герцеґовині, Горватії, Польщи, Росії, Сівернуй Македонії, Сербії, Словакії, Словенії, Украйині, Чорнуй Горі) щи додавут:[146]

  • 3 Макабеї
  • 1 Ездраш
  • Молитва Манассеса (Манассії)
  • Псалом 151

2 Ездраш (4 Ездраш), не записаный у Септуаґінті, не екзистує у грецькому, айбо є у латині. 4 Макабеї ся принимавут за канон лиш у Грузинськуй церькви. Тото додаток ид грецькуй православнуй Біблії, и зато пораз ун ся заносит межи апокріфы.[147]

Сірійськый православный канон обсягує ай:

  • Псалмы 151–155
  • Апокаліпс Баруха
  • Письмо Баруха[148]

Етіопськый старозавітный канон хоснує книгы: Енох тай Юбілеї (котрі ся всокотили лиш на языкови ґеез), 1–3 Етіопські Макабеї, Грецькый Ездраш, 2 Ездраш тай Псалом 151.[140][142]

Управленый ворошный лекціонарій лутеранської, моравської, реформатської, анґліканської тай методіштської церьквув хоснує апокріфы у літурґіях, подавучи при тум алтернативні читаня из канонічных книг Старого Завіта.[149] Того уданя Біблії, націлені на хоснованя у лутеранськуй и анґліканськуй церьквах обсягувут чотырнадцять книг Апокріфы, многі з котрых сут приятыма католицьков церьковльов второканонічныма книгами, а кромі того 1 Ездраш, 2 Ездраш тай Молитва Манассеса, котрі были у додатку ид Вулґаті.[150]

Римокатолицька тай восточноправославна церьквы хоснувут булшину книг Септуаґінты, на удлику уд протестантськых церьквув. По Реформації многі протестантські Біблії яли ся держати юдаїштського канона тай выключати додаточні, апокріфічні з юдаїштської перспективы тексты.

Православный Старый Завіт[151][152] Латинізована грецька назывка Назывкы по русинськы
Закон
Γένεσις Génesis Бытя
Ἔξοδος Éxodos Выход
Λευϊτικόν Leuitikón Левіт
Ἀριθμοί Arithmoí Числа
Δευτερονόμιον Deuteronómion Deuteronomy
Історія
Ἰησοῦς Nαυῆ Iêsous Nauê Йозуе (Исус Навин, Єгошуа Нун)
Κριταί Kritaí Суді
Ῥούθ Roúth Рут
Βασιλειῶν Αʹ[153] I Basileiōn 1 Самуел (Самуїл)
Βασιλειῶν Βʹ II Basileiōn 2 Самуел
Βασιλειῶν Γʹ III Basileiōn 1 Царі
Βασιλειῶν Δʹ IV Basileiōn 2 Царі
Παραλειπομένων Αʹ I Paraleipomenon[154] 1 Кронікы
Παραλειπομένων Βʹ II Paraleipomenon 2 Кронікы
Ἔσδρας Αʹ I Esdras 1 Ездраш (Ездра)
Ἔσδρας Βʹ II Esdras Ездраш–Нееміяш (Ездра–Неемія)
Τωβίτ[155] Tōbit Тобіт (Тобіаш, Товіт)
Ἰουδίθ Ioudith Юдіт
Ἐσθήρ Esther Естер из додатками
Μακκαβαίων Αʹ I Makkabaion 1 Макабеї (Макавеї)
Μακκαβαίων Βʹ II Makkabaion 2 Макабеї
Μακκαβαίων Γʹ III Makkabaion 3 Макабеї
Мудрость
Ψαλμοί Psalmoi Псалмы
Ψαλμός ΡΝΑʹ Psalmos 151 Псалом 151
Προσευχὴ Μανάσση Proseuchē Manassē Молитва Манассеcа (Манассії)
Ἰώβ Iōb Йоб (Йов)
Παροιμίαι Paroimiai Пословиці
Ἐκκλησιαστής Ekklēsiastēs Еклезіаст
Ἆσμα Ἀσμάτων Asma Asmatōn Пісня Пісень (Пісня Соломона)
Σοφία Σαλoμῶντος Sophia Salomōntos Мудрость (Мудрость Соломона)
Σοφία Ἰησοῦ Σειράχ Sophia Iēsou Seirach Сірах (Мудрость Сіраха)
Ψαλμοί Σαλoμῶντος Psalmoi Salomōntos Псалмы Соломона[156]
Пророкы
Δώδεκα Dōdeka (букв. Дванадцять) Малі Пророкы
Ὡσηέ Αʹ I Osëe Озеаш (Осія)
Ἀμώς Βʹ II Amōs Амос
Μιχαίας Γʹ III Michaias Міхеаш (Міхей)
Ἰωήλ Δʹ IV Ioël Йоел (Йоіл)
Ὀβδίου Εʹ[157] V Obdiou Абдіаш (Авдій)
Ἰωνᾶς Ϛ' VI Ionas Йонаш (Йона)
Ναούμ Ζʹ VII Naoum Нагум (Наум)
Ἀμβακούμ Ηʹ VIII Ambakoum Габакук (Авакум)
Σοφονίας Θʹ IX Sophonias Софоніаш (Софонія)
Ἀγγαῖος Ιʹ X Angaios Аґґей
Ζαχαρίας ΙΑʹ XI Zacharias Захаріаш (Захарія)
Μαλαχίας ΙΒʹ XII Malachias Малахіаш (Малахія)
Ἠσαΐας Ēsaias Ізаяш (Ісая)
Ἱερεμίας Hieremias Єреміяш (Єремія)
Βαρούχ Barouch Барух (Варух)
Θρῆνοι Thrēnoi Нарікы (Плач, Плач Єреміяша)
Ἐπιστολή Ιερεμίου Epistolē Ieremiou Письмо Єреміяша
Ἰεζεκιήλ Iezekiêl Езекієль
Δανιήλ Daniêl Даніел (Даніїл) из додатками
Додаток
Μακκαβαίων Δ' Παράρτημα IV Makkabaiōn Parartēma 4 Макабеї[158]

Новый Завіт

[едітовати | едітовати жрідло]
Головна статя: Новый Завіт

Новый Завіт ото назывка другої части християнської Біблії. Хоть подакотрі научникы кажут, ож арамайськый быв ориґіналным языком Нового Завіта,[159] булшина ученых має назор, ож Новый Завіт ся писав говоренов формов грецького койне. Правит ся, ож ото быв при тому читаво семітизованый грецькый язык: сінтакс подабат на говореный грецькый, айбо за стильом бесіда є булшинов похожа на семітські.[160][161][162] Грецькоє койне было ворошным языком, т. є. лінґвов франков Западної римської імперії уд завойовань Александра Великого (335–323 до н. е.) до розвою бізантського грецького (дас 600 н. е.), а арамайськый быв бесідов Исуса, Апостолув и давнього Близкого Востока.[159][163][164][165] Термін „Новый Завіт“ ся увюг у хоснованя у 2. сторочу бігом діспута за вто, ци юдаїштська Біблія має ся включовати вєдно из християнськыма писаня ги сакралный текст.[166]

Общоприято, ож написаный Новый Завіт жыдами. Выведені сут три общі ідеї за вто, як и зашто давні юдаїшто-християне вчинили тай прияли нові тексты за рувноцнні устояным гебрейськым.

Сященик и біблеїшта Джон Бартон пише, ож давні християне навірно просто продовжовали жыдувські традиції записованя тай інкорпорованя свойої віры у авторитативні реліґійні книгы.[167] Другый пудход удграничує тоты божествено іншпіровані писаня на основі концепції „канона“, котрый ся розвив у 2. ст.[168] Третьый обсягує формалізацію канона.[169] Подля Бартона, розлука лиш у термінолоґії; йсі ідеї ся скапчувут уєдно, кідь розникувут ся ги три етапы формованя Нового Завіта.[170]

При приятьови назора Алберта Карла Зундберґа-молодшого[de], ож „канон“ и „писаня“ тото не єдно, и удповідно „писаня“ давні християне прияли задовго до приятя „канона“, первый из сих етапув быв завершеный удносно рано.[171] Бартон каже: Теодор Цан дуйшов ид услідкови, ож „до кунця першого стороча уже быв християнськый канон“, айбо тото быв не тот самый канон, котрый ся поклав у далші столітя.[172] Зундберґ каже, ож у перші стороча не было крітеріюв про включеня текстув у „сакралні писаня“ кроме іншпірації, тай ож нико у 1. сторочу не мав ідеї закрытого канона.[173] Єванґелія ся принимали ранньыма вірувучыма ги розказы, передані уд тых Апостолув, котрі лично знали Исуса тай были навчені ним.[174] Далшый біблійный крітіцізм пуддав сомніву авторство и датованя єванґелій.

Шыроко признано, ож християнськый канон, котрый подабав на сучасный, быв приятый отцями церькви в удповідь на многі писаня, котрі тоже заявляли за свою божествену природу, айбо протирічили ортодоксії и были названі єресьов.[175] Третьый етап розвоя, фіналный канон, появив ся у 4. сторочови из серійов синодув, котрі як резултат дали канон Старого тай Нового Завіта, хоснованый доныні. Наслідком Гіппонійського синода 393. року до н. е. тай роботы Єроніма Стрідонського появила ся Вулґата (лат. Biblia Vulgata), латинськоє товмачіня Біблії народнов бесідов, и стала каноном Нового Завіта позад настояня товдышнього Папы, котрый правив, ож канон Вулґаты удповідав рішеням пережых синодув.

Новозавітні книгы уже мали читавый авторитет у кунци 1. – на зачатку 2. стороча.[176] Даже у період свого формованя булшина книг Нового Завіта, котрі ся раховали писаньом, были согласовані. Лінґвішта Стенлі Е. Портер каже, ож „доказы з апокріфічної неєванґелської літературы такі рувно ги з апокріфічных єванґелій — другыми словами, текст грецького Нового Завіта быв удносно твердо зафіксованый тай стабілный на другоє и третьоє стороча“.[177] Кой у 4. ст. отці церькви затвержовали „канон“, они уже фактично лиш кодифіковали тото, што уже было універзално приятоє.[178]

Новый Завіт ото зберька из 27 книг[179] 4 разных жанрув християнської літературы (Єванґелія, Діяня Апостолув, Посланя тай Апокаліпс). Тоты книгы мож поґруповати:

Єванґелія — оповіді за послідні три рокы Исусового жывота, його смерть и воскресіня.

Наративна література, котра розказує історію дуже раннього апостолського періода.

Павлові посланя, адресовані окремым церьковным ґрупам про рішеня проблем, пудпору тай даваня настановув.

Пастырські посланя за церьков, християнські жывут, доктрину и керовництво.

Католицькі посланя, щи названі общыма вадь малыма посланями.

Апокаліптична література (пророча).

Католицізм, протестантізм и восточноє православіє мавут єднакый 27-книжный новозавітный канон; шор ся удличат межи словянськов, сірійськов и етіопськов традиціями.

Канонічні варіації

[едітовати | едітовати жрідло]
Пешітта
[едітовати | едітовати жрідло]
Головна статя: Пешітта

Пешітта (кл. сір. ܦܫܺܝܛܬܳܐ or ܦܫܝܼܛܬܵܐ pšīṭtā) тото стандартна верзія Біблії про церьквы сірійської традиції. Удну біблійного ученого общества є неуніверзалный консенсус, ож Старый Завіт Пешітты быв потовмаченый на сірійськый язык из біблійного іврита, навірно у 2. сторочу н. е., тай ож Новый Завіт Пешітты быв потовмаченый из грецького языка.[180] Сесь Новый Завіт, на зачаткови не обсягувучый спорні книгы (2. посланя Петра, 2. посланя Йоана, 3. посланя Йоана, посланя Юды, Удкровеня), став стандартом перед зачатком 5. ст. Пять спорных книг были додаті у Гаркеловуй верзії (616 н. е.) Томы Гаркелського.[181][182]

Канон католицької церькви
[едітовати | едітовати жрідло]

Канон католицької церькви ся затвержовав Римськым синодом (382), синодом у Гіппонії (393), Картаґенськыма соборами (397 тай 419), Флоренційськым собором (1431–1449) тай Тридентськым собором (1545–1563), што дало в резултаті 46 книг Старого Завіта тай 27 книг Нового Завіта — в рокаши 73 книгы католицької Біблії.[183][184][185]

Етіопськый православный канон
[едітовати | едітовати жрідло]

Канон Етіопської православної тевагедської церькви май шырокый ги каноны, хосновані булшинов другых християнськых церьквув. У етіопськуй православнуй Біблії є 81 книг.[186] Окрем книг Септуаґінты, приятых другыма православныма християнами, етіопськый Старый Завіт хоснує Книгу Еноха тай Книгу Юбілеюв (давні жыдувські книгы, котрі ся всокотили лиш у языку ґеез, айбо на них ся реферувут поєдны канонічні книгы Старого Завіта),[187] грецьку Книгу Ездраша тай Апокаліпс Ездраша, 3 книгы етіопськых Макабеюв тай псалом 151 у кунци Псалтыря.[142][140] Шор книг Старого Завіта ся мало удличат так, ож етіопськый Старый Завіт хоснує Септуаґінтув шор Малых Пророкув, а не юдаїштськый.[186]

Апокріфічні книгы Нового Завіта

[едітовати | едітовати жрідло]
Ник. щи: Апокріфон

Новозавітні апокріфы вто шор писань ранньых християн, котрі розказувут за Исуса и його ученя, природу Бога, ученя Апостолув и їх дії. Подакотрі из сих робут ся держали частьов Писаня подакотрыма ранньыма християнами, айбо зачинавучи з 5. столітя н. е. ся появив шырокый консенсус, котрый ограничив Новый Завіт до 27 книг сучасного канона.[188][189] Римокатолицька, православна тай протестантська церьквы не держат новозавітні апокріфы частьов божествено іншпірованої Біблії,[189] айбо поєдны орієнталні православні каноны їх такыма признавут. Арменська апостолська церьков у єден час включала у канон Третьоє посланя ид коринтянам, айбо не все го дає в испис до 27 канонічных новозавітных книг. Новый Завіт коптської Біблії, приятый Еґіпетськов церьковльов, обсягує два Посланя Клемента.

Текстуална історія

[едітовати | едітовати жрідло]

Ориґіналні автоґрафы, т. є. ориґіналні грецькі писаня тай рукописы, написані ориґіналныма авторами Нового Завіта, не дожыли до нашых днув.[190] Айбо історично копії тых ориґіналув екзістувут и передавали ся, всокочовали ся у шорови рукописных традицій. Три головні текстуалні традиції грецького Нового Завіта ся пораз кличут: александрійськым текстотіпом (вцілови ун доста біблійно мінімалістичный), бізантськым текстотіпом (максималістичный) тай западным текстотіпом (пораз чудный). Уєдно вни чинят булшину давньых рукописув. На дуже раннюм етапі розвоя християнство замінило звиткы на кодексы (предкы зшитых книг) и до 3. ст. зберькы біблійных книг уже ся копіровали цілыма комплетами.[14]

Позад того, ож ушыткі давні тексты ся писали уд рукы, часто через копірованя из другого рукописного текста, они не сут домак межи собов похожі, ги тото є з печатныма уданями. Розлука межи нима ся держит вцілови незначнов; удликы ся кличут текстуалныма варіантами.[191] Варіант ото просто хотьяка варіація помежи двома текстами. Булшина варіантув ся появила трафунково, айбо подакотрі из варіантув нарочні. Нарочні зміны ся чинили, обы уліпшити ґраматику, ліквідовати розбіжності, внести літурґічні правкы, ги наприклад доксолоґію Господньої молитвы, гармонізовати паралелні стихы вадь изкапчати тай упросити дакулко варіантных прочитань у єдно.[192]

Влив

[едітовати | едітовати жрідло]
Головна статя: Роль християнства у цивілізації

Мавучи літературну традицію, котра ся розсігат на два тысячроча, Біблія є єднов из майвливовых писаных робут. Уд практикованя персоналної гіґієны тай до філозофії з етиков, Біблія прямо и непрямо повливала на політику тай закон, войну и мир, сексуалну мораль, побратя тай фамілный жывут, буквы и школованя, уміня, економіку, соціалну справедливость, медицину и другі сферы діялности челядника.[193]

Християнська Біблія — майвыдавана книга у світі из оцінков у булш ги 5 міліардув проданых копій.[194] Зато Біблія мала читавый влив, особено на западный світ,[195][196] де Ґутенберґова Біблія была первов книгов, напечатанов у Европі на печатнум станку.[197] Она вчинила внесок у формованя на западі закона, уміня, літературы тай ошколованя.[198]

Політика тай закон

[едітовати | едітовати жрідло]

Соціална удповідалность

[едітовати | едітовати жрідло]

Література тай уміня

[едітовати | едітовати жрідло]

Критика

[едітовати | едітовати жрідло]

Інтерпретації тай іншпірації

[едітовати | едітовати жрідло]

Реліґійна важность

[едітовати | едітовати жрідло]

Верзії тай товмачіня

[едітовати | едітовати жрідло]
Товмачіня Біблії по світу (на септембер 2024)[199]
Число Статистика
7,396 приблизно языкув, котрыма говорят у світі на днешньый день
3,526 ищи розробльованых товмачінь на нові языкы
1,274 языкув из потовмаченыма фраґментами Біблії
1,726 языкув из товмаченьом Нового Завіта
756 языкув из повным товмачіньом Біблії (протестантського канона)
3,756 языкув из якымись товмачінями Біблії
Товмачіня Біблії по русинськы[200][201]
Рук Товмачіня Авторы Варіант русинського языка Коментарі
1989 Илустрована библия младих Михал Холошняй паннонськый
2006 Святе Писмо. Нови Завит о. Тадей Войнович, Янко Рамач, Михал Рамач паннонськый
2019 Святе Писмо Янко Рамач, Михал Рамач паннонськый Повноє товмачіня християнської Біблії
Євангеліє од Іоанна на русинському языкови о. Франтішек Крайняк, Йосиф Кудзей пряшувськый Товмачіня из церьковнословянського языка
2024 Тетраєвангеліє пряшувськый
2025 Новый Завіт пряшувськый
2025 Новый Завіт пудкарпатськый

Археолоґічноє тай історичноє зглядованя

[едітовати | едітовати жрідло]
Головні статі: Біблійна археолоґічна школа, Історичность Біблії, Реліґійно мотивована псевдоархеолоґія
Ник. щи: Датованя Біблії
Стела из Тел Дана у Ізраїльськум музеї. Уділена білым послідовность букв: ביתדוד

Біблійна археолоґія тото пуддисципліна археолоґії, котра ся занимат и проливат світло на гебрейські писаня тай Новый Завіт.[202] Она ся хоснує про вызначіня способу жывота тай практик людий, котрі жыли у біблійські часы.[203] Є шырокый шпектрум інтерпретацій у сфері біблійної археолоґії.[204] Єдна из течій тото біблійный максималізм, котрый головно держит ся назора, ож булшина Старого Завіта закладена на історії, хоть и представлена через реліґійну призму свого часу. Подля історика Лестера Л. Ґрабба, є „мало, кідь обще є“ максималіштув у мейнстрімнуй науці.[205] Біблійный максималізм ся держит крайньов протилежностьов біблійного мінімалізма, котрый рахує Біблію твором чисто повыгнатьовым (5. сторуча до н. е. и дале).[206] Подля Мері-Джоан Лейт, професоркы реліґійных штудій, многі мінімалішты іґноровали доказы давности гебрейського языка у Біблії тай мало ко из них бере до увагы археолоґічні доказы.[207] Булшина штудовачув Біблії тай археолоґув ся розміщувут даґде на шпектрови помежи сима двома крайностями.[205][208]

Юдаїштська Біблія/Старый Завіт, давні небіблійні тексты тай археолоґія пудпорувут датованя Бабілонської неволи 586. роком до н. е.[209] Розкопкы у южнуй Юдеї указувут закономірность нищеня, котрый парує пуд неоассірійськоє спустошеня Юдеї пуд конець 8. стороча до н. е тай 2 Царі 18:13.[210] У 1993. рокови у Тел Дані, археолоґ Аврагам Біран найшов фраґмент арамайського написа, стелу из Тел Дана, котра ся датує кунцьом 9. – зачатком 8. ст. и споминат „царя Ізраїля“ тай „дум Давыда“ („бет Давід“). Тото указує на вто, ож Давыд не годен быв быти угаданый у кунци 6. ст., тай на вто, ож царі Юдеї выводили свуй родовод уд когось, ко ся писав Давыд.[211] Айбо не є актуалного археолоґічного доказа екзістованя Царя Давыда, Соломона вадь Первого Храма у 10. ст. до. н. е., як тото описує Біблія.[212]

Біблійный крітіцізм

[едітовати | едітовати жрідло]
Жан Аструк, котрого часто кличут „отцьом біблійного крітіцізма“, рельєф на Централнуй болници Тулузького універзитета
Головні статі: Біблійні штудії, Біблійный крітіцізм, Історичный крітіцізм, Текстуалный крітіцізм

Біблійный крітіцізм тото аналітичноє зглядованя Біблії ги текста, котроє нараблят из вопросами єї історії, авторства, датованя тай авторськых намірув. Ото не то самоє, што критика Біблії, котра є заявов против Біблії як жерела інформації вадь етичных приписув, тай не то самоє, што критика возможных товмацькых хыб.[213]

Біблійный крітіцізм учинив штудованя Біблії світськым, научным и май демократичным, што навхтема поміняло як челядь розуміє Біблію.[214] Біблія перестала ся держати сугубо реліґійным артефактом, а єї інтерпретація перестала быти ограниченов комунітов вірянув.[215] Майкел Фішбейн пише: „Сут тоты, ко видит десакралізацію Біблії серенчливым обстояньом про“ розвуй сучасного світа.[216] Про многых біблійный крітіцізм „упустив вонка жменю угроз“ християнськуй вірі; про другых ун „указав ся провалом, головно позад гани, ож діахронічноє, линійноє зглядованя годно пудкорити хотьякі звіданя тай проблемы, скапчані з інтерпретаційов“.[217] Другі вірили, ож біблійный крітіцізм, кідь го брати „без його необґрунтованого высокомірства“, годен быти бізувным жерелом інтерпретації.[217] Фішбейн рувнят біблійный крітіцізм из Йобом (Йовом), пророком, котрый розбив „корысливі візії ради май чесного перехода уд божественого текстуса ид людському“.[215] Роджерсон каже: біблійный крітіцізм є услобожавучый про тых, ко хоче, обы віра їм была „розумно заоснована тай інтелектуално чесна“.[218]

Ілустрації

[едітовати | едітовати жрідло]

Майґрандіозні середньовічні Біблії были ілуміноваными рукописами, у котрых текст ся декоровав буквицями, краями (марґіналіями), мініатурныма ілустраціями. До 12. стороча булшина рукописув ся продуковала у монастырях про розміщеня у бібліотеці вадь на бештелунок богатого клієнта. Май великі манастырі часто мали скрипторії — окремі міста про монахув, котрі ся спеціалізовали у выробленьови рукописув, де „окремі малі комнаткы ся вділяли на переписованя книг; они ся розміщовали так, обы кажджый писарь мав си оболок, уходячый на монастырськый пішак.“[219] На 14. стороча монахы у скрипторіях зачали брати д собі братув из варошськых скрипторіюв, а май у Парижі, Римі тай Нідерландах.[220]

Жаданя на рукописы уросло было натулко, ож монашеські бібліотекы уже не могли го задоволнити, и зачали залучати у роботу світськых писарюв и ілумінаторув.[221] Тоты люде часто жыли близко коло монастыря и у подакотрых трафунках убирали ся ги монахы, кой заходили до монастыря, айбо могли йти собі гет у кунци дне.[222] Вызначный приклад ілумінованого рукописа тото Келлська книга, уроблена дас у 800. рокови, котра обсягує чотыри Єванґелія Нового Завіту вєдно из ушылиякыма вводныма текстами тай таблами.

Рукопис „ся заганяв рубрикаторови, котрый додав цвітні наголовкы, буквиці, зазначкы и так дале; а товды — кідь книга ся мала ілустровати — она йшла ілумінаторови“.[223] У трафунках рукописув, котрі йшли на комерцію, писаня „безсомнівно ся обговорьовало на зачаткови роботы межи клієнтом и писарьом (авадь писарьовым аґентом), айбо на тот момент, кой ся писаня заганяло ілумінаторови, уже ся не лишало міста про іновацію.“[224]

Ґалерія

[едітовати | едітовати жрідло]
  • Біблії

Жерела

[едітовати | едітовати жрідло]

Референції

[едітовати | едітовати жрідло]
  1. ↑ Се число враховує Книгу Самуеля, Книгу Царюв, Дванадцять малых пророкув, Книгу хронік тай Книгы Езры тай Неемії як єдну книгу, бо так они ся рахувут у юдаїзмови. Кідьбы ся тоты раховали поокреме ги у християнстві, та число бы было 39 книг. Обадва йсі числа не враховувут второканонічні книгы.
  2. ↑ Bandstra (2009), pp. 7; Gravett et al. (2008), p. xv.
  3. ↑ Beekes (2009), pp. 246–247.
  4. ↑ Brake (2008), p. 29.
  5. ↑ 5,0 5,1 Болдирєв, Р. В. (1982). біблія. in Мельничук, О. С.. Етимологічний словник української мови у 7 томах. Т. 1 : А-Г. Київ: Наукова думка. с. 190. https://irbis-nbuv.gov.ua/ulib/item/UKR0001331. 
  6. ↑ Hamilton, Mark. From Hebrew Bible To Christian Bible | From Jesus To Christ – The First Christians | Frontline | PBS. https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/religion/first/scriptures.html. 
  7. ↑ Bruce (1988), p. 214.
  8. ↑ Liddell, Henry George; Scott, Robert. A Greek-English Lexicon, βιβλίον. http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dbibli%2Fon. 
  9. ↑ The Catholic Encyclopedia. Newadvent.org. 1907. http://www.newadvent.org/cathen/02543a.htm. [перевірено 23 April 2010]. 
  10. ↑ Swenson (2021), p. 12; Rogerson (2005), p. 21; Riches (2000), ch. 2.
  11. ↑ Riches (2000), p. 9.
  12. ↑ Lim (2017) pp. 7, 47.
  13. ↑ Hendel, Joosten (2018), pp. ix, 98–99, 101, 104, 106.
  14. ↑ 14,0 14,1 Lim (2017), pp. 38, 47; Ulrich (2013), pp. 103–104; Brown (2010) VanderKam, Flint (2013), ch. 5, ch. 3(A); Harris, Platzner (2008), p. 22.
  15. ↑ Wegner (2006), p. 59.
  16. ↑ Wegner (2006), p. 60.
  17. ↑ Wegner (2006), p. 61.
  18. ↑ VanderKam, Flint (2013), pp. 88–90.
  19. ↑ Wegner (2006), pp. 62–63.
  20. ↑ Wegner (2006), pp. 64–65.
  21. ↑ Hayes (2012), p. 9.
  22. ↑ Hayes (2012), pp. 9–10.
  23. ↑ Lim (2017), p. 40.
  24. ↑ The Old Testament in Greek Архівовано 20 мая 2023. – Greek manuscripts. British Library. Retrieved 20 May 2023.
  25. ↑ 25,0 25,1 Segal (2010), p. 363.
  26. ↑ Dorival, Harl, Munnich (1988), p. 111.
  27. ↑ „[…] die griechische Bibelübersetzung, die einem innerjüdischen Bedürfnis entsprang [...] [von den] Rabbinen zuerst gerühmt (.) Später jedoch, als manche ungenaue Übertragung des hebräischen Textes in der Septuaginta und Übersetzungsfehler die Grundlage für hellenistische Irrlehren abgaben, lehte man die Septuaginta ab.“ Homolka, Jacob, Chorin (1999), pp. 43ff, Bd.3
  28. ↑ Lavidas (2021), p. 30.
  29. ↑ Lim (2017), pp. 45–46, 58; Hayes (2012), ch. 1; Brown (2010), Intro.; Carr (2010), p. 250; Bandstra (2009), pp. 8, 480; Gravett et al. (2008), p. 47; Harris, Platzner (2008), p. 27; Riches (2000), ch. 3.
  30. ↑ 30,0 30,1 Dines, Jennifer (2004). The Septuagint. Bloomsbury Publishing. p. 4. ISBN 978-0-567-60152-0. 
  31. ↑ 31,0 31,1 Hauser, Watson, Kaufman (2003), pp. 30–31.
  32. ↑ Wegner (1999), p. 172.
  33. ↑ Swenson (2021), p. 29.
  34. ↑ Phillips (2016), pp. 288–291.
  35. ↑ Lavidas (2021), p. 75.
  36. ↑ VanderKam, Flint (2013), p. 87.
  37. ↑ Lim (2017), pp. 46–49; Ulrich (2013), pp. 95–104; VanderKam, Flint (2013), ch. 5; Carr (2010), p. 8; Bandstra (2009), p. 482; Gravett et al. (2008), pp. 47–49; Harris, Platzner (2008), pp. 23–28.
  38. ↑ VanderKam, Flint (2013), p. 91.
  39. ↑ Хоть позад мізерного числа дожывшых до нашого часу жерел не мож уповісти набізувно, ож ранні самаритяне удмітовали ай другі книгы Танаха, отець церькви 3. столітя Оріґен пудтвержує, ож самаритяне його часу „принима[ли] лиш Мойсейові книгы.“ Schaff, 1885, Chapter XLIX (Commentary on John 13:26)
  40. ↑ Gaster (1908), p. 166.
  41. ↑ Hauser, Watson, Kaufman (2003), pp. 31–32.
  42. ↑ Orsini, Clarysse (2012), p. 470.
  43. ↑ Ehrman, Bart D. (2005). Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible and Why. New York: HarperCollins. p. 72. 
  44. ↑ Parker (2013), pp. 412–420, 430–432; Brown (2010) ch. 3(A).
  45. ↑ 45,0 45,1 Lim (2017), pp. 40, 46, 49, 58–59; Hayes (2012), ch. 1; Brown (2010), Intro.; Carr (2010), pp. 3–5; Bandstra (2009), pp. 7–8, 480–481; Gravett et al. (2008), pp. xv, 49; Harris, Platzner (2008), pp. 3–4, 28, 31–32, 371; Riches (2000), ch. 3.
  46. ↑ Riches (2000), pp. 7–8.
  47. ↑ Barton (2019), p. 15.
  48. ↑ Wegner (2006), p. 41.
  49. ↑ Black (1994) p. 24.
  50. ↑ Wallace (2009), p. 98.
  51. ↑ Tov (2001), p. 18.
  52. ↑ The Damascus Keters. https://web.nli.org.il/sites/nli/english/collections/jewish-collection/pages/damascus.aspx. [перевірено 1 July 2020]. 
  53. ↑ Carr (2011), pp. 5–7.
  54. ↑ Black (1994), p. 60.
  55. ↑ Carr (2011), pp. 5–7, 18, 24, 29, 42, 55, 61, 145, 167
  56. ↑ Black (1994), p. 60.
  57. ↑ Royce (2013), pp. 461–464, 468, 470–473.
  58. ↑ Northcott, Michael S. (1996). Clark, Stephen R. L.. ed. The Environment and Christian Ethics. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-57631-4. 
  59. ↑ Grudem, Wayne (2018). Christian Ethics: An Introduction to Biblical Moral Reasoning. Crossway. ISBN 978-1-4335-4965-6. 
  60. ↑ MacHaffie, Barbara J. (1992). Her Story Women in Christian Tradition. Fortress Press. ISBN 978-1-4514-0402-9. 
  61. ↑ Harper (2013), pp. 1–14, 84–86, 88.
  62. ↑ Henry Chadwick, The Early Church, ISBN 978-0-14-023199-1
  63. ↑ Praet, Danny (1992–1993). "Explaining the Christianization of the Roman Empire. Older theories and recent developments". Sacris Erudiri. Jaarboek voor Godsdienstgeschiedenis. A Journal on the Inheritance of Early and Medieval Christianity. 23: 5–119.
  64. ↑ Hargaden, Kevin (2018). Theological Ethics in a Neoliberal Age: Confronting the Christian Problem with Wealth. Wipf and Stock. ISBN 978-1-5326-5500-5. 
  65. ↑ Cronin, Kieran (1992). Rights and Christian ethics. Cambridge University Press. p. 223. ISBN 978-0-521-41889-8. 
  66. ↑ Gericke (2012), p. 207.
  67. ↑ 67,0 67,1 Gericke (2012), p. 210.
  68. ↑ Mittleman (2012), pp. 1, 2.
  69. ↑ Barton (2007) pp. 1–3.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 Barton (2019).
  71. ↑ 71,0 71,1 Carmy, Shatz (2003), pp. 13–14.
  72. ↑ Gericke (2012), p. 209.
  73. ↑ Fox (2007), p. 78.
  74. ↑ Mittleman (2012), p. 17.
  75. ↑ Brunner (2002), p. 494.
  76. ↑ Beach (1988), pp. 25–26.
  77. ↑ Barton (2003), pp. 48–50.
  78. ↑ Walzer (2012), p. 200.
  79. ↑ Souryal (2015), p. xx.
  80. ↑ Tov, Professor Emmanuel. The Bible and the Masoretic Text. https://www.thetorah.com/article/the-bible-and-the-masoretic-text. [перевірено 3 July 2022]. 
  81. ↑ Metzger & Katz (2010), p. 651, footnote 1
  82. ↑ Pace (2016), p. 354
  83. ↑ Ездраш 4:8–6:18 тай Ездраш 7:12–26, Єреміяш 10:11, Даніел 2:4–7:28
  84. ↑ Driver, Godfrey. Introduction to the Old Testament. http://www.bible-researcher.com/driver1.html. [перевірено 30 November 2009]. 
  85. ↑ Barnstone (2009), p. 647
  86. ↑ Robinson (2006), p. 97
  87. ↑ Cross, Livingstone (2005), p. 1072
  88. ↑ Nahkola (2007), pp. vii, xvi, 197, 204, 216–217
  89. ↑ Baden (2012) p. 13.
  90. ↑ Greifenhagen (2003), p. 206
  91. ↑ Greifenhagen (2003), pp. 206–207.
  92. ↑ Newsom (2004), p. 26.
  93. ↑ Greifenhagen (2003), p. 224 n. 49.
  94. ↑ Rossel (2007), p. 355.
  95. ↑ „Кажджый царь ся держит авадь добрым, авадь пудлым у чорно-білуй перспективі, подля того, ци ун „чинив добрі“, ци „чинив пудло“ у очах Господа. Така оцінка не удбиват добробыта державы, царьовых успіхув авадь провалув у войнах, моралный клімат тых часув, ай скорше указує статус култового почитаня бігом його правліня. Царі, котрі діяли против ідолопоклонства тай чинили реліґійні реформы ся хвалят, а тоты, котрі одобряли поганські практикы — презиравут ся.“ — Savran (1987), p. 146. “Each king is judged either good or bad in black-and-white terms, according to whether or not he "did right" or "did evil" in the sight of the Lord. This evaluation is not reflective of the well-being of the nation, of the king's success or failure in war, or of the moral climate of the times, but rather the state of cultic worship during his reign. Those kings who shun idolatry and enact religious reforms are singled out for praise, and those who encourage pagan practices are denounced.” — Savran (1987), p. 146.
  96. ↑ “The fight against Baal was initiated by the prophets” — Kaufmann (1956a) p. 54.
  97. ↑ “The immediate occasion of the rise of the new prophecy was the political and social ruin caused by the wars with Israel's northerly neighbour, Aram, which continued for more than a century. They raged intensely during the reign of Ahab, and did not end until the time of Jeroboam II (784–744). While the nation as a whole was impoverished, a few – apparently of the royal officialdom – grew wealthy as a result of the national calamity. Many of the people were compelled to sell their houses and lands, with the result that a sharp social cleavage arose: on the one hand a mass of propertyless indigents, on the other a small circle of the rich. A series of disasters struck the nation – drought, famine, plagues, death and captivity (Amos 4: 6–11), but the greatest disaster of all was the social disintegration due to the cleavage between the poor masses and the wealthy, dissolute upper class. The decay affected both Judah and Israel … High minded men were appalled at this development. Was this the people whom YHWH had brought out of Egypt, to whom He had given the land and a law of justice and right? it seemed as if the land was about to be inherited by the rich, who would squander its substance in drunken revelry. it was this dissolution that brought the prophetic denunciations to white heat.” — Kaufmann (1956b), pp. 57–58.
  98. ↑ “What manner of man is the prophet? A student of philosophy who runs from the discourses of the great metaphysicians to the orations of the prophets may feel as if he were going from the realm of the sublime to an area of trivialities. Instead of dealing with the timeless issues of being and becoming, of matter and form, of definitions and demonstrations, he is thrown into orations about widows and orphans, about the corruption of judges and affairs of the market place. Instead of showing us a way through the elegant mansions of the mind, the prophets take us to the slums. The world is a proud place, full of beauty, but the prophets are scandalized, and rave as if the whole world were a slum. They make much ado about paltry things, lavishing excessive language upon trifling subjects. What if somewhere in ancient Palestine poor people have not been treated properly by the rich? … Indeed, the sorts of crimes and even the amount of delinquency that fill the prophets of Israel with dismay do not go beyond that which we regard as normal, as typical ingredients of social dynamics. To us a single act of injustice – cheating in business, exploitation of the poor – is slight; to the prophets, a disaster. To us an injustice is injurious to the welfare of the people; to the prophets it is a deathblow to existence; to us an episode; to them, a catastrophe, a threat to the world.” — Heschel (2001), pp. 3–4.
  99. ↑ “Samuel is thus a work of national self-criticism. It recognizes that Israel would not have survived, either politically or culturally, without the steadying presence of a dynastic royal house. But it makes both that house and its subjects answerable to firm standards of prophetic justice – not those of cult prophets or professional ecstatics, but of morally upright prophetic leaders in the tradition of Moses, Joshua, Deborah, Gideon, and others …” — Rosenberg (1987), p. 141.
  100. ↑ Henshaw (1963), p. 20.
  101. ↑ Kraus (1993), p. 33.
  102. ↑ Kraus (1993), p. 12.
  103. ↑ Coogan (2009), p. 5.
  104. ↑ Ориґінално Ездраш тай Нееміяш были єднов книгов, котрі пак поділили у пузнішых традиціях.
  105. ↑ Young (2013), p. 23.
  106. ↑ Young (2013), p. 24.
  107. ↑ Rodkinson (2008), p. 53.
  108. ↑ Phillips (2016), p. 300–301.
  109. ↑ Coogan (2009), p. 5.
  110. ↑ Lightfoot (2003), pp. 154–155.
  111. ↑ Henshaw (1963), p. 17.
  112. ↑ Fitzmeyer (1992), p. 41.
  113. ↑ Marcos (2000), p. 21.
  114. ↑ Подля Jewish Encyclopedia: „The translation, which shows at times a peculiar ignorance of Hebrew usage, was evidently made from a codex which differed widely in places from the text crystallized by the Masorah.“ — Bible Translations – The Septuagint. JewishEncyclopedia.com. http://jewishencyclopedia.com/articles/3269-bible-translations. [перевірено 10 February 2012]. 
  115. ↑ Pace (2016), pp. 349–350.
  116. ↑ Blocher (2004), p. 2.
  117. ↑ Blocher (2004), p. 82.
  118. ↑ Blocher (2004), p. 86.
  119. ↑ Gerber (1994), pp. 43–46.
  120. ↑ „[…] die griechische Bibelübersetzung, die einem innerjüdischen Bedürfnis entsprang […] [von den] Rabbinen zuerst gerühmt (.) Später jedoch, als manche ungenaue Übertragung des hebräischen Textes in der Septuaginta und Übersetzungsfehler die Grundlage für hellenistische Irrlehren abgaben, lehte man die Septuaginta ab.“ — Homolka, Jacob та Chorin, 1999, с. 43ff, Bd.3
  121. ↑ „Two things, however, rendered the Septuagint unwelcome in the long run to the Jews. Its divergence from the accepted text (afterward called the Masoretic) was too evident; and it therefore could not serve as a basis for theological discussion or for homiletic interpretation. This distrust was accentuated by the fact that it had been adopted as Sacred Scripture by the new faith [Christianity] […] In course of time it came to be the canonical Greek Bible […] It became part of the Bible of the Christian Church.“ — Bible Translations – The Septuagint. JewishEncyclopedia.com. http://jewishencyclopedia.com/articles/3269-bible-translations. [перевірено 10 February 2012]. 
  122. ↑ Мішна Сота (7:2–4 тай 8:1), межи другыма, дискутує на тему сакралности іврита на удлику арамайського вадь грецького языка. Тото подабат на авторитет, котрый ся затвержує за ориґіналным арабськоязычным Кораном подля ісламськых учінь. Зато товмачіня Торы на грецькоє койне ранньыма жыдувськыма рабінами дожыли до сучасности лиш у рідкых фраґментах.
  123. ↑ St. Jerome, Commentary on Daniel (1958) pp. 15–157. http://www.tertullian.org/fathers/jerome_daniel_02_text.htm. [перевірено 2 February 2022]. 
  124. ↑ Catholic Encyclopedia (1913)
  125. ↑ Fitzmeyer (1992), p. 40.
  126. ↑ 126,0 126,1 126,2 126,3 Fitzmeyer (1992), p. 41.
  127. ↑ Blocher (2004), p. 82.
  128. ↑ Fitzmeyer (1992), pp. 14, 52.
  129. ↑ 129,0 129,1 Metzger (1972), p. 4.
  130. ↑ Harris (1985), pp. vii, 197–221, 223–243.
  131. ↑ 131,0 131,1 131,2 Stuckenbruck, Erho (2011), pp. 259, 267.
  132. ↑ Fahlbusch, Bromiley (2004), p. 411.
  133. ↑ The Book of Enoch and The Secrets of Enoch. http://reluctant-messenger.com/enoch.htm. 
  134. ↑ 134,0 134,1 134,2 Stuckenbruck, Erho (2011), pp. 261.
  135. ↑ Johnson (2012), p. 374.
  136. ↑ Kelly (2000), pp. 31–32.
  137. ↑ Wright (2005), p. 3.
  138. ↑ Wright, 2005
  139. ↑ Paragraph 120. Catechism of the Catholic Church (2nd ed.). Libreria Editrice Vaticana. 2019. https://www.vatican.va/archive/ENG0015/__PR.HTM#:~:text=120%20. 
  140. ↑ 140,0 140,1 140,2 „Even though they were not placed on the same level as the canonical books, still they were useful for instruction. … These – and others that total fourteen or fifteen altogether – are the books known as the Apocrypha.“ — Williams (1970), p. 141.
  141. ↑ „English Bibles were patterned after those of the Continental Reformers by having the Apocrypha set off from the rest of the OT. Coverdale (1535) called them ,Apocrypha‘. All English Bibles prior to 1629 contained the Apocrypha. Matthew's Bible (1537), the Great Bible (1539), the Geneva Bible (1560), the Bishop's Bible (1568), and the King James Bible (1611) contained the Apocrypha. Soon after the publication of the KJV, however, the English Bibles began to drop the Apocrypha and eventually they disappeared entirely. The first English Bible to be printed in America (1782–83) lacked the Apocrypha. In 1826 the British and Foreign Bible Society decided to no longer print them. Today the trend is in the opposite direction, and English Bibles with the Apocrypha are becoming more popular again.“ — Ewert (2010), p. 104.
  142. ↑ 142,0 142,1 142,2 „Fourteen books and parts of books are considered Apocryphal by Protestants. Three of these are recognized by Roman Catholics also as Apocryphal.“ — Wells (1911), p. 41.
  143. ↑ Pace (2016), p. 349.
  144. ↑ Тридентськый канон:
    „ Айбо кідь кось не принимат ги сакралні тай канонічні названі книгы, цілком из ушыткыма їх частями, як они были хосновані на читаня у Католицькуй церькви, тай як они сут укладені у старуй латинськуй Вулґаті; тай свідомо и нарочно не честує спомнені горі традиції; най му буде анатема. ”
    Decretum de Canonicis Scripturis, Тридентськый собор, 8. апріля 1546
  145. ↑ Reinhartz (2021), p. 19.
  146. ↑ Pace (2016), p. 350.
  147. ↑ Reinhartz (2021), p. 20.
  148. ↑ McDonald (2021), p. 43.
  149. ↑ „In all places where a reading from the deuterocanonical books (The Apocrypha) is listed, an alternate reading from the canonical Scriptures has also been provided.“ — The Revised Common Lectionary. Consultation on Common Texts. 1992. http://www.commontexts.org/rcl/rcl_introduction_web.pdf. [перевірено 19 August 2015]. 
  150. ↑ Campbell (2000), pp. 336–337.
  151. ↑ McLay (2003), pp. 3–4.
  152. ↑ Канон ориґіналної старогрецькоязычної Септуаґінты є предметом спорув. Табла указує канон Старого Завіта як ун ся хоснує у сучасности у грецькому православії.
  153. ↑ Βασιλειῶν (Basileiōn) тото ґенетив множного числа уд Βασιλεῖα (Basileia).
  154. ↑ Т. є. „Удкладені річи“ уд Ἔσδρας Αʹ.
  155. ↑ Ищи Τωβείτ вадь Τωβίθ у поєдных жерелах.
  156. ↑ Не сут у православнум каноні, айбо были записані у Септуаґінті. — NETS: Electronic Edition. http://ccat.sas.upenn.edu/nets/edition/. 
  157. ↑ Ґенетив уд „Візія Абдіаша“, первых слув книгы.
  158. ↑ Зачатково ся клали по 3 Макабейох тай перед Псалмами, айбо у православному каноні покладені у додаткови.
  159. ↑ 159,0 159,1 Erbes, Johann E. (1984). The Aramaic New Testament: Estrangelo Script: Based on the Peshitta and Harklean Versions. American Christian Press. pp. 259–260. https://digitalcommons.andrews.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1646&context=auss. [перевірено 10 April 2022]. 
  160. ↑ Wallace (1996), pp. 25–29.
  161. ↑ „The New Testament was written in Koine Greek, the Greek of daily conversation. The fact that from the first all the New Testament writings were written in Greek is conclusively demonstrated by their citations from the Old Testament …“ — Aland & Aland (1995), p. 52.
  162. ↑ „How came the twenty-seven books of the New Testament to be gathered together and made authoritative Christian scripture? 1. All the New Testament books were originally written in Greek. On the face of it this may surprise us.“ — Hunter (1972), p. 9.
  163. ↑ „This is the language of the New Testament. By the time of Jesus the Romans had become the dominant military and political force, but the Greek language remained the ,common language‘ of the eastern Mediterranean and beyond, and Greek …“ — Duff та Wenham, 2005, с. xxv
  164. ↑ „By far the most predominant element in the language of the New Testament is the Greek of common speech which was disseminated in the East by the Macedonian conquest, in the form which it had gradually assumed under the wider development …“ — Blass та Thackeray, 2008, с. 2
  165. ↑ „In this short overview of the Greek language of the New Testament we will focus on those topics that are of greatest importance for the average reader, that is, those with important …“ — Aune, 2010, с. 61
  166. ↑ Barton (1998), pp. 3, 4, 7.
  167. ↑ Barton (1998), p. 2.
  168. ↑ Barton (1998), pp. 3–8.
  169. ↑ Barton (1998), pp. 8–11.
  170. ↑ Barton (1998), pp. 11, 14–19.
  171. ↑ Barton (1998), pp. 9–11, 17–18.
  172. ↑ Barton (1998), p. 3.
  173. ↑ Barton (1998), pp. 9–11.
  174. ↑ Kelly (2000), p. 4.
  175. ↑ Barton (1998), p. 7.
  176. ↑ Barton (1998), p. 14.
  177. ↑ Porter (2011), p. 198.
  178. ↑ Barton (1998), p. 15.
  179. ↑ Mears (2007), pp. 438–439.
  180. ↑ „The Peshitta Old Testament was translated directly from the original Hebrew text, and the Peshitta New Testament directly from the original Greek“ — Brock, 1988, с. 13
  181. ↑ „Printed editions of the Peshitta frequently contain these books in order to fill the gaps. D. Harklean Version. The Harklean version is connected with the labours of Thomas of Harqel. When thousands were fleeing Khosrou's invading armies, …“ — Bromiley, 1995, с. 976
  182. ↑ Erbes, Johann E. (1984). The Aramaic New Testament: Estrangelo Script: Based on the Peshitta and Harklean Versions. American Christian Press. pp. 259–260. https://digitalcommons.andrews.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1646&context=auss. [перевірено 10 April 2022]. 
  183. ↑ Rüger (1989), p. 302.
  184. ↑ Canons and Decrees of the Council of Trent. http://www.bible-researcher.com/trent1.html. 
  185. ↑ Тридентськый собор пудтвердив тот самый испис/канон сакралных писань, котрый уже быв затверженый Гіппонійськым синодом 393. рока, Картаґенськым собором 28. авґуста 397. року, Флоренційськым собором 4. фебруара 1442. року; — Council of Basel 1431–45 A.D. Council Fathers (по en). 14 December 1431. http://www.papalencyclicals.net/Councils/ecum17.htm.  – Була союза из коптами, семый параґраф.
  186. ↑ 186,0 186,1 The Ethiopian Orthodox Tewahedo Church. Ethiopianorthodox.org. http://www.ethiopianorthodox.org/english/canonical/books.html. [перевірено 19 November 2010]. 
  187. ↑ Reinhartz (2021), p. 19.
  188. ↑ Van Liere, Frans (2014). An Introduction to the Medieval Bible. Cambridge University Press. pp. 68–69. ISBN 9780521865784. https://books.google.com/books?id=Dwd-AgAAQBAJ&pg=PA68. 
  189. ↑ 189,0 189,1 Ehrman, Bart D. (2003). Lost Christianities: Battles for Scripture and the Faiths We Never Knew. Oxford University Press. pp. 230–231. ISBN 9780199756681. https://books.google.com/books?id=HHDNe8KmMAIC&pg=PA230. [перевірено 20 May 2023]. 
  190. ↑ [1] Архівовано 27 юлія 2020. Manuscripts and the Text of the New Testament: An Introduction for English Readers by Keith Elliott, Ian Moir – Continuum International Publishing Group, 2000, p. 9
  191. ↑ Soulen, Soulen (2001), p. 204.
  192. ↑ Black (1994), p. 60.
  193. ↑ Riches (2000), ch. 1.
  194. ↑ Best-selling book. Guinness World Records. 2021. https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/best-selling-book-of-non-fiction. [перевірено 10 May 2025]. 
  195. ↑ Burnside, Jonathan (2011). God, Justice, and Society: Aspects of Law and Legality in the Bible. Oxford University Press. p. XXVI. ISBN 978-0-19-975921-7. 
  196. ↑ V. Reid, Patrick (1987). Readings in Western Religious Thought: The ancient world. Paulist Press. p. 43. ISBN 978-0-8091-2850-1. 
  197. ↑ Riches (2000), chs. 1, 4.
  198. ↑ G. Koenig, Harold (2009). Religion and Spirituality in Psychiatry. Cambridge University Press. p. 31. ISBN 978-0-521-88952-0. "The Bible is the most globally influential and widely read book ever written. ... it has been a major influence on the behavior, laws, customs, education, art, literature, and morality of Western civilization." 
  199. ↑ 2024 Global Scripture Access. https://www.wycliffe.net/resources/statistics/. [перевірено 14 October 2020]. 
  200. ↑ Ґамбаль, Богдан (3. 2. 2020). «Най ся друкує!». Святе Писмо в русиньскым языку. lem.fm. https://www.lem.fm/naj-sya-drukuye-svyate-pismo-v-rusinskym-yazyku/. 
  201. ↑ Новый Завіт по-русинськы. Журнал „Отцюзнина“. 27. мая 2025. https://otcuznyna.com/novyj-zavit-po-rusynsky/. 
  202. ↑ Caraher, Pettegrew (2019), p. 19.
  203. ↑ Caraher, Pettegrew (2019), p. 11.
  204. ↑ Mazar (2003), pp. 85–87.
  205. ↑ 205,0 205,1 Grabbe (2017), p. 36.
  206. ↑ Davies (2000), p. 27.
  207. ↑ Leith (2022), p. 5.
  208. ↑ Leith (2022), p. 4.
  209. ↑ Leith (2022), p. 1.
  210. ↑ Leith (2022), p. 6.
  211. ↑ Leith (2022), p. 2.
  212. ↑ Leith (2022), pp. 2–3.
  213. ↑ Expondo Os Erros Da Sociedade Bíblica Internacional. Baptistlink.com. 2000. http://www.baptistlink.com/creationists/expondoerrossbinvi.htm. [перевірено 13 January 2012]. 
  214. ↑ Soulen, Soulen (2001), p. 22.
  215. ↑ 215,0 215,1 Fishbane (1992), p. 129.
  216. ↑ Fishbane (1992), p. 121.
  217. ↑ 217,0 217,1 Harrisville (2014), p. vii.
  218. ↑ Rogerson (2000), p. 298.
  219. ↑ Diringer (2013), p. 208.
  220. ↑ De Hamel (1992), p. 45.
  221. ↑ De Hamel (1992), p. 57.
  222. ↑ De Hamel (1992), p. 65.
  223. ↑ Diringer (2013), p. 213.
  224. ↑ De Hamel (1992), p. 60.
Обтримане з "https://rue.wikipedia.org/w/index.php?title=Біблія&oldid=158251"