Зобразити жрїдло сторінкы Кіріліця

{{Інфобокс писмо
 |name=Кіріліця
 |тип=алфавіт
 |языкы=[[Старославяньскый язык|Старославянчіна]], вшыткы [[Выходославяньскы языкы|выходославяньскы]] і векшина [[Югославяньскы языкы|югославяньскых языкôв]], корінны языкы [[Росія|Росії]], [[Казахстан|Казахстану]], [[Кірґізько|Кірґізька]] і [[Монґолія|Монґолії]]
 |де взникла=[[Юго-Выходна Европа]]
 |період=З [[10. стороча]] доднесь
 |напрям=злїва направо
 |знаків=43
 |походжіня        = [[Ханааньске писмо]]
* [[Фінікійске писмо]]
** [[Ґрецькый алфавіт]]
*** [[Кіріліця]]
 |повязаны=[[Глаголіця]]<br />[[Латиньскый алфавіт]]<br />[[Коптьскый алфавіт]]<br />[[Арменьскый алфавіт]]<br />[[Руны]]
 |ISO=Cyrl
 |приклад=DidacticGospelAlphabetPrayerConstantinePreslavski.jpg
 |размер=200px
}}
'''Кіріліця''' ці '''азбука''' є [[алфавіт]]ноє писмо, што ся обявило в [[Перша булгарьска ріша|Першій булгарьской ріші]] бігом [[10. стороча]]. Вна є основа многых алфавітôв минулости і сучасности, головно [[Выходна Европа|выходноевропскых]] і [[Азія|азійскых]]. Кіріліця ся обявила з [[Ґрецькый алфавіт|ґрецького алфавіту]] з введеням новых [[ліґатура|ліґатур]] і согласных з старшой [[Глаголіця|глаголіцы]]. Є названа на честь братôв [[Кіріл і Мефодій|Кіріла і Мефодія]], котры перед тым створили глаголіцу. Науковцї сучасности мерькують, же кіріліця была розвита вже учнями Кіріла і Мефодія (як то [[Клімент Охридьскый|Кліментом Охридьскым]]). 
== Буквы ==
Кіріліця цалком обсягує [[ґрецькый алфавіт]], але дакотры ґрецькы буквы ([[ксі]], [[псі]], [[іжіця]], [[фіта]]) суть не на своёму місцї, а в концю. Дакотры буквы кіріліцї, хыблячі ґрецькому алфавіту, суть подобны [[Глаголіця|глаголічным]]. [[Ц]] і [[Ш]] вызерають подобно на дакотры буквы алфавітôв того часу ([[Арамейске писмо|арамейскоє]], [[Етіопске писмо|етіопскоє]], [[Коптьске писмо|коптьскоє]], [[Гебрейске писмо|гебрейскоє писмо]], [[брахмі]]), і прото назвати жрідло пожычкы не є можне. [[Б]] є подобна [[В]], [[Щ]] — [[Ш]]. Прінціпы утворїня [[Діґраф|діґрафôв]] у кіріліцї ([[Ы]] з [[Ъ]][[І]], [[ОУ]], йотованы буквы) суть подобны глаголічным. 

Буквы кіріліцї ся хоснують про запис чісел так само як в [[Ґрецькый алфавітный запис чісел|ґрецькôй сістемі]]. Намісто архаічных [[Дісіґма|дісіґмы]] і [[Стіґма|стіґмы]], котрых не є ай в класічнôм ґрецькôм алфавітї, суть хоснованы буквы [[Ц]] (900) і [[S]] (6); а пак і третїй такый знак, [[коппа]], што ся спершу хосновав про обозначіня 90, быв вытїсненый буквов [[Ч]]. Дакотры буквы, хыблячі ґрецькому алфавіту (наприклад, [[Б]], [[Ж]]), не мають чіселного значіня. Тото роздїлює кіріліцю од глаголіцї, де чіселны значіня не одповідають ґрецькым і сесї буквы ся не проскакують.
[[Файл:Birch bark alphabet of Novgorod.jpg|thumb|400px|Буквы кіріліцї: новгородьска [[Берестовы грамоты|берестова грамота]] № 591 ([[1025]]—[[1050]] рокы)]]
[[Файл:Meletius Smotrisky Cyrillic Alphabet.PNG|thumb|Сторінка з ''Церьковнославяньской ґраматікы'' [[Мелетій Смотрицькый|Мелетія Смотрицького]] (1619).]]
[[Файл:Azbuka 1574 by Ivan Fyodorov.png|thumb|Сторінка з ''Азбукы'', першой [[Руськый|староруськой]] книгы, выданой [[Іван Федоров|Іваном Федоровым]] (1574).]]
{|class="wikitable" style="text-align:center"
|-
!Буква!!Выкрес-<br />лїня!!<small>Чіселноє<br />значіня</small>!!Выслов-<br />ность!!Назва
|-
|class="unicode"|А
|[[Файл:Early Cyrillic letter Azu.png|30px]]||1|| {{IPA|[a]}} ||[[А|азъ]]
|-
|class="unicode"|Б
|[[Файл:Early Cyrillic letter Buky.png|30px]]|| || {{IPA|[b]}} ||[[Б|боукы]]
|-
|class="unicode"|В
|[[Файл:Early Cyrillic letter Viedi.png|30px]]||2|| {{IPA|[v]}} ||[[В|вѣдѣ]]
|-
|class="unicode"|Г
|[[Файл:Early Cyrillic letter Glagoli.png|30px]]||3|| {{IPA|[g]}} ||[[Г|глаголи]]
|-
|class="unicode"|Д
|[[Файл:Early Cyrillic letter Dobro.png|30px]]||4|| {{IPA|[d]}} ||[[Д|добро]]
|-
|class="unicode"|Е, Є
|[[Файл:Early Cyrillic letter Yesti.png|30px]]||5|| {{IPA|[ɛ]}} ||[[Е|єсть]]
|-
|class="unicode"|Ж
|[[Файл:Early Cyrillic letter Zhiviete.png|30px]]|| || {{IPA|[ʒ]}} ||[[Ж|живѣте]]
|-
|class="unicode"|Ѕ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Dzelo.png|30px]]||6|| {{IPA|[dz]}} ||[[Ѕ|ѕѣло]]
|-
|class="unicode"|ʐ, З
|[[Файл:Early Cyrillic letter Zemlia.png|40px]]||7|| {{IPA|[z]}} ||[[З|земля]]
|-
|class="unicode"|И
|[[Файл:Early Cyrillic letter Izhe.png|30px]]||8|| {{IPA|[i]}} ||[[И|ижє]]
|-
|class="unicode"|І, Ї
|[[Файл:Early Cyrillic letter I.png|30px]]||10|| {{IPA|[i]}} ||[[І|и]]
|-
|class="unicode"|К
|[[Файл:Early Cyrillic letter Kako.png|30px]]||20|| {{IPA|[k]}} ||[[К|како]]
|-
|class="unicode"|Л
|[[Файл:Early Cyrillic letter Liudiye.png|30px]]||30|| {{IPA|[l]}} ||[[Л|людиѥ]]
|-
|class="unicode"|М
|[[Файл:Early Cyrillic letter Myslite.png|30px]]||40|| {{IPA|[m]}} ||[[М|мыслитє]]
|-
|class="unicode"|Н
|[[Файл:Early Cyrillic letter Nashi.png|30px]]||50|| {{IPA|[n]}} ||[[Н|нашь]]
|-
|class="unicode"|О
|[[Файл:Early Cyrillic letter Onu.png|30px]]||70|| {{IPA|[o]}} ||[[О|онъ]]
|-
|class="unicode"|П
|[[Файл:Early Cyrillic letter Pokoi.png|30px]]||80|| {{IPA|[p]}} ||[[П|покои]]
|-
|class="unicode"|Р
|[[Файл:Early Cyrillic letter Ritsi.png|30px]]||100|| {{IPA|[r]}} ||[[Р|рьци]]
|-
|class="unicode"|С
|[[Файл:Early Cyrillic letter Slovo.png|30px]]||200|| {{IPA|[s]}} ||[[С|слово]]
|-
|class="unicode"|Т
|[[Файл:Early Cyrillic letter Tvrido.png|30px]]||300|| {{IPA|[t]}} ||[[Т|тврьдо]]
|-
|class="unicode"|ОУ, Ү
|[[Файл:Early Cyrillic letter Uku.png|40px]]||(400)|| {{IPA|[u]}} ||[[У|оукъ]]
|-
|class="unicode"|Ф
|[[Файл:Early Cyrillic letter Fritu.png|30px]]||500|| {{IPA|[f]}} ||[[Ф|фрьтъ]]
|-
|class="unicode"|Х
|[[Файл:Early Cyrillic letter Khieru.png|30px]]||600|| {{IPA|[x]}} ||[[Х|хѣръ]]
|-
|class="unicode"|Ѡ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Otu.png|40px]]
|800
| {{IPA|[oː]}}
| [[Омеґа|отъ]]
|-
|class="unicode"|Ц
|[[Файл:Early Cyrillic letter Tsi.png|40px]]||900|| {{IPA|[ts]}} ||[[Ц|ци]]
|-
|class="unicode"|Ч
|[[Файл:Early Cyrillic letter Chrivi.png|40px]]||90|| {{IPA|[tʃ]}} ||[[Ч|чрьвь]]
|-
|class="unicode"|Ш
|[[Файл:Early Cyrillic letter Sha.png|30px]]|| || {{IPA|[ʃ]}} ||[[Ш|ша]]
|-
|class="unicode"|Щ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Shta.png|30px]]|| || {{IPA|[ʃt]}} ||[[Щ|шта]]
|-
|class="unicode"|Ъ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Yeru.png|30px]]|| || {{IPA|[ŭ]}} ||[[Ъ|ѥръ]]
|-
|class="unicode"|Ы
|[[Файл:Early Cyrillic letter Yery.png|30px]]|| || {{IPA|[y]}} ||[[Ы|ѥры]]
|-
|class="unicode"|Ь
|[[Файл:Early Cyrillic letter Yeri.png|30px]]|| || {{IPA|[ĭ]}} ||[[Ь|ѥрь]]
|-
|class="unicode"|Ѣ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Yati.png|30px]]|| || {{IPA|[æ]}} ||[[ять]]
|-
|class="unicode"|ΙΑ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Ya.png|30px]]|| || {{IPA|[ia]}} ||[[А йотоване|я]]
|-
|class="unicode"|Ѥ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Ye.png|30px]]|| || {{IPA|[iɛ]}} ||[[Е йотоване|ѥ]]
|-
|class="unicode"|Ю
|[[Файл:Early Cyrillic letter Yu.png|30px]]|| || {{IPA|[iu]}} ||[[ю]]
|-
|class="unicode"|Ѧ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Yusu Maliy.png|30px]]||(900)|| {{IPA|[ɛ̃]}} ||[[Юс|ѧcъ]]
|-
|class="unicode"|Ѩ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Yusu Maliy Yotirovaniy.png|30px]]|| ||{{IPA|[jɛ̃]}} ||[[Юс|ѩсъ]]
|-
|class="unicode"|Ѫ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Yusu Bolshiy.png|30px]]|| || {{IPA|[ɔ̃]}} ||[[Юс|ѫсъ]]
|-
|class="unicode"|Ѭ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Yusu Bolshiy Yotirovaniy.png|30px]]|| ||{{IPA|[jɔ̃]}} ||[[Юс|ѭсъ]]
|-
|class="unicode"|Ѯ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Ksi.png|30px]]||60||{{IPA|[ks]}} ||[[Ксі|кси]]
|-
|class="unicode"|Ѱ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Psi.png|30px]]||700||{{IPA|[ps]}} ||[[Псі|пси]]
|-
|class="unicode"|Ѳ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Fita.png|30px]]||9|| {{IPA|[t]~[θ]~[f]}} ||[[фита]]
|-
|class="unicode"|Ѵ
|[[Файл:Early Cyrillic letter Izhitsa.png|30px]]
|400
|{{IPA|[ɪ], [y], [v]}}
|[[іжіця|ижица]]
|}

== Писмо і тіпоґрафія ==
{{multiple image
| header = Уставноє писмо про кіріліцю ся обявило з тогдышнёго ґрецького уставного писма:
| align = right
| direction = vertical
| width = 175

| image1 = Uncial Greek (a.k.a. Byzantine lettering) in Gospel of year 980.gif
| caption1 = Приклад ґрецького уставного писма ([[Євангеліє]] [[10. стороча]])

| image2 = OstromirGospel.jpg
| caption2 = 

| image3 = Sluzhebnik.jpg
| caption3 = Приклады славяньского уставного писма. Горї — старый устав (''[[Остромирово євангеліє]]'', [[9. стороча]]), долов — новый устав (''Служебник'' [[1400|1400 року]]).
}}
Першов формов кіріліцї было [[Уставне писмо|уставноє писмо]], характерноє про найстаршы славяньскы рукописы. Уставноє писмо мало [[Каліґрафія|каліґрафічноє]], ґеометрічноє выкреслїня, буквы стояли тїсно в рядках.

В [[14. стороча|14.]]—[[15. стороча]]х ся обявляє нова форма писма — [[Напівуставне писмо|напôвустав]]. Выкреслїня стало май дрôбным і округлым. Напôвуставноє писмо ся в церьковных і світьскых книгах хосновало до [[18. стороча]], за чім было вытїснено із світьской [[Література|літературы]].
[[Файл:Geometria Slavenski Zemlemerie.jpg|thumb|180px|left|''Геометриа славенски землемерие'' — перша книга, надрукована новым писмом]]
В [[1708]]-[[1711]] [[Петро I. Російскый|Петро I.]] реформовав [[Російскый язык|російскоє писмо]]. Были вылучены [[надрядковы знакы]], дублетны буквы і буквы, котры ся хосновали лем про запис чісел. Зникли пары:
*[[Ѡ]]—[[О]] (лишыло ся лем О);
*[[Ѳ]]—[[Ф]] (лишыло ся лем Ѳ, в [[1710.]] роцї Петро вернув стары правила о їх вжываню);
*[[Ѵ]]—[[І]]/[[В]] (пак была вернута, з [[1735.]] до [[1758.]] року знова вылучена, помалы выходила із вжываня);
*[[І]]—[[И]] (раз было вылучене И, пак было вернуто з іншыма правилами, а пак былы вернуты і правила; мїняли ся правила о чіслї точок над І, з [[1738.]] року точка над І была фурт єдна);
*[[S]]—[[З]] (лишыло ся лем S, пак З было вернуто, а S — вылучено);
*[[Ꙗ]] і [[Ѧ]] были замїнены на [[Я]], выкреслїня котрого ся обявило зо [[Скорописаня|скорописной формы]] малого юса (Ѧ);
*[[Файл:Early Cyrillic letter Uku.png|30px]] были замїнены днешнїм выкреслїням [[У]]. 
Было унормовано [[Е]] (спершу — орфоґрафічный варіант [[Є]]), про запис твердого /е/ была введена буква [[Э]]. В [[1735.]] роцї было конечно вылучено [[Ѯ]] з алфавіту.

[[Мовда]] на [[Латиньскый алфавіт|латиніку]] принесла до світьскых книг новоє, подобноє тогдышнёму латиньскому, писмо. Окрем алфавіту і формы букв ся помїнялы [[Пунктуація|пунктуачны]] правила, были введены [[арабскы чісла]], унормованый запис великых літер. Приклад російского нового писма схосновали ай другы народы, котры тогды повжывали кіріліцю — [[Сербы]], [[Болгары]], [[Румыны|Румуны]].
[[File:Cyrillic cursive.png|thumb|250px|left|Злїва направо: російське рукописноє писмо, болгарське рукописноє писмо, серьбскоє рукописноє писмо.]]

Дакотры буквы кірілічной [[Курзіва|курзівы]] мають выкреслїня дуже неподобноє своёму обычайному. В [[Серьбскый язык|серьбскôм]] і [[Македоньскый язык|македоньскôм]] писмї ся дакотры буквы пишуть не так, як інде. Такы формы букв ся часто хоснують в рекламї, на дорожных знаках ітд., менше — в новинках і книгах.

== Історія ==
До [[IX. стороча|9. стороча]] свідчінь о якомсь пошыреном, упорядкованом славяньском писмї не є. Помежи вшыткых фактов о обявлїню славяньского писма важноє місце має [[«Жытя Костантіна»]], де ся говорить о «руськых писменах», котры учив до створїня кіріліцї [[Кіріл і Мефодій|Константін-Кіріл]]. Прямо о докірілічном писмї говорить [[Чорноризець Храбр]] в трактатї «О писменах»: «Спершу ж славяне не мали букв, айбо по черьтам і рїзам читали, нима і гадали, поганами будучі.»

Коло [[893|893.]] року браты [[Кіріл і Мефодій|Константін (Кіріл) Філозоф і Мефодій]] із [[Солунь|Солунї]] за росказом [[Візантьска ріша|візантійского]] імператора [[Михайло III.|Михайла III.]] створили писмо про славяньскый язык. Довгый час стояло звіданя, ці была то кіріліця, ці глаголіця — азбукы, котры ся роздїлюють головно лем выкреслїням. Теперька переважає думка, же глаголіця є старша, а кіріліця — другорядна. Глаголіцю довгый час хосновали [[Хорваты]] (до [[17. стороча]]).

Обявлїня кіріліцї повязують з дїятельством булгарьской школы. В жытї [[Клімент Охридьскый|Клімента Охридьского]] ся прямо говорить о тӯм, же вӯн створив славяньскоє писмо вже по Кірілу і Мефодію. Вдяка попереднёму дїятельству братӯв ся азбука скоро пошырила в югославяньскых землях, і прото [[Римскый папа|папа]] заказав ї хоснованя в церьковной службї у [[855|855.]] роцї, борячі ся з резултатамы місії.

В [[Булгарія|Булгарії]] царь [[Боріс I.]] прияв [[хрістіанство]]. Булгарія стала центром славяньской літературы. Ту ся обявляє перша славяньска книжна школа — [[Преславска книжна школа]]. Переписують ся кіріло-мефодіёвскы оріґіналы церьковных книг, роблять ся новы переложіня ґрецькых книг, створює ся оріґінална славяньска література.

Спершу кіріліцю хосновала лем часть [[Южны Славяне|южных Славян]], [[выходны Славяне]] і [[Румыны|Румуны]]. З часом хосновати ї зачали десяткы народов світу, розвили ся новы варіанты кіріліцї ([[Змішаный алфавіт|змішаны латиньско-кірілічны алфавіты]], [[босанчіця]], [[анбур]]).
== Шыріня ==
[[Файл:Cyrillic alphabet world distribution.svg|thumb|left|375px|'''Шыріня кіріліцї в світї''':<br />{{Legend|#145A37|штаты, котры хоснують кіріліцю як офіціалноє писмо.}}<br />{{Legend|#148237|штаты, котры хоснують кіріліцю як єдноє з офіціалных писем.}}<br />{{Legend|#37Af37|штаты, котры хосновали кіріліцю в минулости.}}]]
{{ГоловнаСтатя|Список языків з алфавітами на основі кіріліцї}}
Кіріліця ся хоснує в такых націоналных языках:

'''Славяньскы:''' [[Булгарьскый язык|булгарьскый]], [[Білоруськый язык|білоруськый]], [[Македоньскый язык|македоньскый]], [[Російскый язык|російскый]], [[Русиньскый язык|русиньскый]], [[Серьбскый язык|серьбскый]], [[Чорногорьскый язык|чорногорьскый]], [[Україньскый язык|україньскый]], даколи [[Босняцькый язык|босняцькый]].

'''Іншы:''' [[Абхазьскый язык|абхазьскый]], [[Алеутьскый язык|алеутьскый]] (теперька головно в церьковных текстах), [[Башкірьскый язык|башкірьскый]], [[Ерзяньскый язык|ерзяньскый]], [[Казахскый язык|казахскый]], [[Кілдіньскый саамскый язык|кілдіньскый саамскый]], [[Язык комі|комі]], [[Кірґізькый язык|кырґызькый]], [[Марійскый язык|марійскый]], [[Мокшаньскый язык|мокшаньскый]], [[Осетіньскый язык|осетіньскый]], [[Таджіцькый язык|таджіцькый]], [[Татарьскый язык|татарьскый]], [[Тлінкітьскый язык|тлінкітьскый]] (теперька головно в церьковных текстах), [[Туваньскый язык|туваньскый]], [[Удмуртьскый язык|удмуртьскый]], [[Циґаньскый язык|циґаньскый]], [[Юітьскы языкы|юітьскы]], [[Юпікскы языкы|юпікскы]], [[Якутьскый язык|якутьскый]], [[Монґольскый язык|монґольскый]].

== Ґалерія ==
==== Кіріліця, хоснована про запис славяньскых языкôв ====
{|
|[[Файл:Karion Istomin's alphabet P.jpg|thumb|Російска школьска азбука, 1694. Писмо [[Напівуставне писмо|напôвуставноє]], язык — змішаный межи [[Церьковнославяньскый язык|церьковнославяньскым]] і [[Російскый язык|російскым]].]]
|[[Файл:Balgarin_1912.jpg|thumb|Новинка ''Българинъ'', 1912]]
|[[Файл:UkrainianWikipediaMainPage2ndMay2008.png|thumb|Головна сторінка [[Україньска Вікіпедія|Україньской Вікіпедії]], 2008.]]
|}

==== Кіріліця, хоснована про запис іншых языкôв ====
{|
|[[Файл:Stavropoleos-evanghelie-1723-p01.png|thumb|Румуньскый [[Євангелістарій]], надрукованый в [[Румуньска кіріліця|кіріліцї]], 1723.]]
|[[Файл:Auksa_altorius_cirillics.jpg|thumb|Книга ''Аукса алторюсъ'' (Золотый олтарь) по [[Литовскый язык|литовскы]], 1866.]]
|[[Файл:Saam1895.jpg|thumb|Книга по [[Саамскы языкы|саамскы]], 1895.]]
|}

[[Катеґорія:Алфавіт]]