Перейти до вмісту

Інтелектуална інвалідность

Матеріал з Вікіпедія
Вусямручный леґінь
Синдром Давна тото майпошырена ґенетична причина інтелектуалної інвалідности.

Інтелектуа́лна інвалі́дность, пораз мента́лна інвалі́дность (застарілый термін мента́лна ретарда́ція)[1] є общый невророзвойовый розлад, котроє ся характеризує читавым нарушеньом інтелектуалных и адаптивных функцій, котроє ся провказує з дітинськых рокув. Діти з інтелектуалныма інвалідностями типово мавут квоцієнт інтелекта (IQ) меншый уд 70 тай дефіціты у маймало двох адаптивных реакцій, котрі вливавут на кажджоденный жывут. Подля DSM-5, інтелектуалні функції обсягувут мысленя, рішеня проблем, планованя, абстрактноє думаня, суженя, академічноє учіня тай учіня на скушеностьох.[2] Дефіцит такых функцій має быти пудтверженый клінічнов оцінков и індивідуалным стандартным тестованьом IQ. Недостаточность адаптивных функцій часто усложнят вадь пудрыват самостуйность челядника и його можность исповняти соціалні обовязкы.[3]

Інтелектуалні інвалідності ся ділят на синдромні тай несиндромні: у трафунку синдромных інтелектуалных інвалідностий, інтелектуална недостаточность ся капчат на другі медичні тай справовалні признакы и симптомы; у случайови несиндромных, другі абнормалності попри інтелектуалну недостаточность ся не просліжувут.[4] Синдром Давна тай синдром ламкої хромосомы X тото приклады синдромных інтелектуалных інвалідностий.

Епідеміолоґія

[едітовати | едітовати жрідло]

Приблизно 2–3% світового населеня мавут інтелектуалні інвалідності.[5] 75–90% из них мавут легкі інтелектуалні нарушеня.[5] Несиндромні вадь ідіопатичні трафункы чинят 30–50% из них.[5] Приблизно четвертина трафункув мавут причинов ґенетичноє нарушеня, а коло 5% трафункув наслідствені.[6] Інтелектуалні інвалідності ся май часто трафлявут у чоловікув тай у крайинах из пудлов авадь просіковов фінанчнов ситуаційов.[7]

Подля податкув 2015. рока, у світі є 153 міліонув людий из інтелектуалнов інвалідностьов.[8]

Симптомы

[едітовати | едітовати жрідло]

Інтелектуална інвалідность провказує ся у дітинстві тай обсягує недостаточность у менталных можностях, соціалных навыках и основных активностях кажджоденного жывота (ADL, анґл. activities of daily living) у порувнаньови з ровесниками.[9] Легкі інтелектуалні інвалідності часто не мавут фізичных признакув, айбо у трафункови з подакотрыма ґенетичныма нарушенями годні ся появляти характерні фізичні рисы (напр. синдром Давна).[10]

Уровень нарушеня можностий є індивідуалным. Межи ранньыма признаками сут:[10]

  • Задержка вадь неможность досягнути подакотрі етапы розвоя моторных навыкув (сидіня, повзаня, хожіня).
  • Задержка в научіньови говорити вадь далші сложності у бесідованю тай языковых навыках по зачатку говоріня.
  • Сложность из самопомочов и дозираньом за собов (напр. убираня, мытя, їдіня).
  • Недостаточность плановалных навычок авадь навычок у рішеньови проблем.
  • Проблемы зо справованьом авадь соціалного характера.[11]
  • Неможность інтелектуалного росту вадь інфантилноє, діточоє справованя.
  • Проблемы из академічным ошколованьом.
  • Неможность адаптовати ся д новым ситуаціям.
  • Сложность из розуміньом авадь додержованьом соціалных правил.[9]

Класифікація

[едітовати | едітовати жрідло]

Легка інтелектуална інвалідность

[едітовати | едітовати жрідло]

У раннюм дітинстві легка інтелектуална інвалідность (анґл. mild intellectual disability; IQ 50–69) годна быти неочевиднов, докідь дітвак не пуйде у ошколу.[5][12] Айбо даже у случайови проблем из академічным ошколованьом потребна експертна оцінка, обы розличити межи легков інтелектуалнов інвалідностьов тай конкретным нарушеньом учіня вадь емоційным ци справовалным нарушеньом. Челядь из легков інтелектуалнов інвалідностьов годни научити ся читати тай мати математичні навыкы на приблизнум уровни типової 9–12-ручної дітины. Они бирувут научити ся дозирати за собов тай мати практичні навычкы, наприклад знати ріхтовати їдіня вадь хосновати громадськый транспорт. Дорослі из інтелектуалныма інвалідностями годні ся научити жыти самостуйно и мати прибыткову роботу.[5][13] Пиля 85% людий из інтелектуалныма інвалідностями майскорі мавут ипен легку їх варіацію.[жрідло?]

Помірна інтелектуална інвалідность

[едітовати | едітовати жрідло]

Помірна інтелектуална інвалідность (анґл. moderate ID; IQ 35–49) практично фурт ся провказує у перші рокы жывота. Задержка бесіды (алалія) тото особо частый признак помірної інтелектуалної інвалідности. Люде з помірными інтелектуалными інвалідностями потребувут пудпоры у ошколі, дома и у комуніті про повноцінну участь. Хоть їхньый академічный потенціал ограниченый, они годні ся научити базовым медицинськым и безпековым навыками тай участвовати у простых активностьох. Дорослі из помірнов інтелектуалновв інвалідностьов годні жыти в рокаши зо свойов старшинов, у притулках авадь „ґруповых хыжах“ (анґл. group home, брит. анґл. care home) авадь даже напувсамостуйно из читавов помочов, наприклад в управліньови фінансами. Они годні робити у шпеціалных „притулковых робутнях“ (анґл. sheltered workshop).[14] Приблизно 10% людий из інтелектуалныма інвалідностями мавут помірну варіацію.

Тяжка тай глубока інтелектуална інвалідность

[едітовати | едітовати жрідло]

Челядь из тяжкыми інтелектуалными інвалідностями (анґл. severe ID; IQ 20–34; 3.5% случаюв) тай из глубокыма (анґл. profound ID; IQ 19 авадь низше; 1.5% случаюв) потребувут ищи май інтенсивну помуч тай дозираня усьый їхньый жывут. Они годні научити ся чинити подакотрі активності кажджоденного жывота, айбо тяжка тай глубока інтелектуална інвалідность типово обсягує неможность самостуйно дозирати за собов без читавої чужої пудпоры даже у дорослых роках.[5] Люде из глубоков інтелектуалнов інвалідностьов повнустю залежат на другых про всі активності кажджоденного жывота тай про додержаня фізичної безпекы и здоровля.[15]

Термінолоґія

[едітовати | едітовати жрідло]

Подля днешньої тенденції хоснованя політкоректної лексикы, термін „інтелектуална інвалідность“ (анґл. intellectual disability, курто ID) став преваловати межи зглядователями тай пропонентами борьбы за права тай достойноє удношіня д людьом из інвалідностями у многых анґліцькоязычных крайинах.[1][15] У обзвідованю 2012. рока з выборков у 101 канадського професіонала у медицинськуй сфері, 78% респондентув уповіли, ож хоснувут термін „розвойова задержка“ (анґл. developmental delay) у бесідах из родаками, вмісто „інтелектуалної інвалідности“ (8%).[16] Выразы катеґорії „особеный“ (анґл. special), „особі потребы“ (анґл. special needs), „challenged“ ся знавут пораз хосновати, айбо пуддавут ся критиці за „пудкріпленя ідеї, ож челядь не годна ся справити из свойима інвалідностями“.[17][18]

У словянськоязычному просторі дотеперь ся активно хоснувут терміны як „ментална ретардація“ (анґл. mental retardation, чеськ. mentální retardace, словен. mentálna retardácia, mentálna nedostatočnosť, мад. mentális retardáció), „розумова удсталость“ (укр. розумова відсталість, рос. умственная отсталость, словен. duševná zaostalosť) котрі у западных крайинах уже ся держат ги неполіткоректні тай позад того неприпустимі.

Термін „ментална ретардація“, котрый ся появив позад представленя, ож такі хвороты выникавут ги резултат задержок (т. є. ретардацій) природного розвоя дітины,[19] быв уведеный у DSM-IV Америцької психіатричної асоціації тай ICD-10 Всесвітньої орґанізації з охороны здоровля (коды F70–F79). У слідувучуй ревізії, ICD-11, тот термін замінили на „нарушеня інтелектуалного розвоя“ (анґл. disorders of intellectual development) пуд кодами 6A00–6A04 (6A00.Z про „невызначеный“ код діаґноза).[20][21] Термін „інтелектуална інвалідность (нарушеня інтелектуалного розвоя)“ (анґл. intellectual disability (intellectual developmental disorder)) хоснує ся у DSM-5.[15] У анґліцькоязычных крайинах термін „ментална ретардація“ щи ся хоснує у поєдный професійных контекстах, наприклад в урядовых проґрамах помочи вадь діловодстві медицинського страхованя.[22]

Історична термінолоґія поступово уйшла из хоснованя позад набытя неґативної, пейоративної коннотації.[16][17] Терміны „ментална ретардація“, „ментално ретардованый“ стали популарныма у середині 20. стороча як заміны пруйшлых еквівалентув, такых як „імбеціл“,[23][24] „ідіот“, „слабоумный“, „дебіл“ (анґл. moron),[25] котрі теперь ся держат пейоративными. Пуд конець 20. стороча слова „ретардація“ тай „ретард“ у анґліцькоязычнум окруженю стали політично некоректныма тай потребовали заміну.[26]

Общество и култура

[едітовати | едітовати жрідло]

До середины 20. стороча, челядь из інтелектуалныма інвалідностями часто ся выключала из державного школованя вадь ошколовала ся удділно уд типовых дітий. Аж порувняти їх из ровесниками, котрый сеґреґувут у шпеціалні школы, учні, котрых „мейнстрімлят“ (т. є. котрі ся учат повнустю вєдно з типовыма дітьми) вадь часточно ся учат у обычных класах мавут похожый уровень стіґмы тай соціалної самоконцепції, айбо май амбіційні планы на занятость.[27] У дорослому віці они годні жыти самі, з родинов авадь у разных филях закладув про помуч людьом из інвалідностями.

Пудкарпатя

[едітовати | едітовати жрідло]

В Ужгороді фунґувут маймало чотыри інклузивні ініціативы про людий из інвалідностями, у тум числі інтелектуалныма: тото два діточі плацикы, удкрыті у 2024. рокови на ул. Богдана Хмельницького тай у Боздошському паркови;[28] інклузивна фотбалова секція на базі Ужгородської общої спеціалізованої інтернатної школы на ул. Загорськуй;[29] інклузивноє кафе „Янгол“ при Свято-преображенському греко-католицькому храмі, у котрум по три годины роблят воспитаникы благочинного фонда „Карітас“ из інтелектуалныма інвалідностями.[30]

Людські права и юридичный статус

[едітовати | едітовати жрідло]

У юридичному контексті люде з інтелектуалными інвалідностями часто мавут ограничені людські права тай слободы, наприклад право голосовати, право вести бізніс, право чинити договоры, право ся побирати, право на школованя. Конвенцію Орґанізації Зєдиненых Націй за Права людий из інвалідностями, котра закладат мінімалный стандарт прав про людий из інвалідностями, ратифіковали булше ги 180 держав. У подакотрых державах Европської унії, як и в подакотрых штатах США, люде з інтелектуалныма інвалідностями не мавут выборчого права.[31][32] Европськый суд у людськых правах у 2010. рокови у ділі Олойоша Кіша против Мадярщины постановив, ож Мадярщина не годна ограничовати право голосовати сугубо на основі того, ож челядник має опікуна позад психосоціалної інвалідности.[33]

Ник. щи

[едітовати | едітовати жрідло]

Референції

[едітовати | едітовати жрідло]
  1. ↑ 1,0 1,1 Ansberry, Clare (20 November 2010). Erasing a Hurtful Label From the Books. The Wall Street Journal. https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748704865104575588273153838564. [перевірено 4 December 2010]. "Decades-long quest by disabilities advocates finally persuades state, federal governments to end official use of 'retarded'." 
  2. ↑ American Psychiatric Association (2013) (по en). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. doi:10.1176/appi.books.9780890425596. ISBN 978-0-89042-555-8. https://dsm.psychiatryonline.org/doi/book/10.1176/appi.books.9780890425596. [перевірено 2024-04-13]. 
  3. ↑ Boat, Thomas F.; Wu, Joel T.; Disorders, Committee to Evaluate the Supplemental Security Income Disability Program for Children with Mental; Populations, Board on the Health of Select; Board on Children, Youth; Medicine, Institute of; Education, Division of Behavioral and Social Sciences and; The National Academies of Sciences, Engineering (2015-10-28), Clinical Characteristics of Intellectual Disabilities (по en), Mental Disorders and Disabilities Among Low-Income Children (National Academies Press (US)), https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK332877/, [перевірено 2024-04-13] 
  4. ↑ Barros, Isabela; Leão, Vito; Santis, Jessica O.; Rosa, Reginaldo; Brotto, Danielle B.; Storti, Camila; Siena, Ádamo; Molfetta, Greice et al. (2021), Non-Syndromic Intellectual Disability and Its Pathways: A Long Noncoding RNA Perspective, Non-Coding RNA 7 (1): 22, doi:10.3390/ncrna7010022, PMID 33799572 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Identification and evaluation of mental retardation, American Family Physician 61 (4): 1059–67, 1070, February 2000, PMID 10706158, https://www.aafp.org/afp/2000/0215/p1059.html 
  6. ↑ Definition of mentally retarded. Gale Encyclopedia of Medicine. http://medical-dictionary.thefreedictionary.com/mentally%20retarded. 
  7. ↑ IACAPAP Textbook of Child and Adolescent Mental Health. 2015. ISBN 978-0-646-57440-0. http://iacapap.org/iacapap-textbook-of-child-and-adolescent-mental-health. 
  8. ↑ Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015, Lancet 388 (10053): 1545–1602, October 2016, doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6, ISSN 0140-6736, PMID 27733282 
  9. ↑ 9,0 9,1 Kaneshiro, Neil K. (April 21, 2015), Intellectual disability, U.S. National Library of Medicine, https://medlineplus.gov/ency/article/001523.htm, [перевірено October 27, 2016] 
  10. ↑ 10,0 10,1 American Psychiatric Association (2013). Highlights of Changes from DSM-IV to DSM-5. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (Fifth ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing. p. 809. doi:10.1176/appi.books.9780890425596. ISBN 978-0-89042-555-8. https://archive.org/details/diagnosticstatis0005unse/page/809. 
  11. ↑ Queensland Government (July 30, 2015), Intellectual disability, https://www.qld.gov.au/disability/community/intellectual-disability/, [перевірено October 27, 2016] 
  12. ↑ Siegel, Matthew (1 April 2020), Practice Parameter for the Assessment and Treatment of Psychiatric Disorders in Children and Adolescents With Intellectual Disability (Intellectual Developmental Disorder), Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (Elsevier on behalf of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry) 59 (4): 468–96, doi:10.1016/j.jaac.2019.11.018, ISSN 0890-8567, OCLC 14404226, PMID 33928910 
  13. ↑ Butrymowicz, Sarah (2017-11-04). Almost all students with disabilities are capable of graduating on time. Here's why they're not. (по en-US). Архівна копія з оріґінала зроблена April 20, 2023. https://web.archive.org/web/20230420153514/https://hechingerreport.org/high-schools-fail-provide-legally-required-education-students-disabilities/. [перевірено 2022-07-07]. 
  14. ↑ Identification and evaluation of mental retardation, American Family Physician 61 (4): 1059–67, 1070, February 2000, PMID 10706158, https://www.aafp.org/afp/2000/0215/p1059.html 
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 American Psychiatric Association (2013). Highlights of Changes from DSM-IV to DSM-5. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (Fifth ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing. p. 809. doi:10.1176/appi.books.9780890425596. ISBN 978-0-89042-555-8. https://archive.org/details/diagnosticstatis0005unse/page/809. 
  16. ↑ 16,0 16,1 Nash, Chris; Hawkins, Ann; Kawchuk, Janet; Shea, Sarah E (February 2012), What's in a name? Attitudes surrounding the use of the term 'mental retardation', Paediatrics & Child Health 17 (2): 71–74, doi:10.1093/pch/17.2.71, ISSN 1205-7088, PMID 23372396 
  17. ↑ 17,0 17,1 Gernsbacher, Morton Ann; Raimond, Adam R.; Balinghasay, M. Theresa; Boston, Jilana S. (2016-12-19), "Special needs" is an ineffective euphemism, Cognitive Research: Principles and Implications 1 (1): 29, doi:10.1186/s41235-016-0025-4, ISSN 2365-7464, PMID 28133625 
  18. ↑ Disability Style Guide. 2015. Архівна копія з оріґінала зроблена April 4, 2023. https://web.archive.org/web/20230404111734/https://ncdj.org/wp-content/uploads/2012/08/NCDJStyleGuide2015.pdf. [перевірено 30 April 2022]. 
  19. ↑ Smith, J. D.; Wehmeyer, M. L. (1999). TWENTIETH-CENTURY DEFINITIONS OF MENTAL RETARDATION. Mental Retardation in the 21st Century. Austin, TX: Pro-ED. pp. 380–381. ISBN 978-0-89079-819-5. https://mn.gov/mnddc/parallels2/pdf/90s/99/99-MRI-MLW.pdf. [перевірено 16 June 2022]. 
  20. ↑ World Health Organization (2018). ICD-11 for Mortality and Morbidity Statistics (2018): 6A00 Disorders of intellectual development. https://icd.who.int/browse11/l-m/en#/http%3a%2f%2fid.who.int%2ficd%2fentity%2f605267007. [перевірено 26 August 2018]. 
  21. ↑ Intellectual developmental disorders: towards a new name, definition and framework for "mental retardation/intellectual disability" in ICD-11, World Psychiatry 10 (3): 175–80, October 2011, doi:10.1002/j.2051-5545.2011.tb00045.x, PMID 21991267 
  22. ↑ Cook J (5 July 2001). "The "R" Word". Slate. Archived from the original on 8 September 2011.
  23. ↑ Fernald, Walter E. (1912). The imbecile with criminal instincts. Fourth edition. Boston: Ellis. OCLC 543795982.
  24. ↑ Duncan, P. Martin; Millard, William (1866). A manual for the classification, training, and education of the feeble-minded, imbecile, and idiotic. Longmans, Green, and Co.. 
  25. ↑ Rafter, Nicole Hahn (1997). Creating born criminals. Urbana: University of Illinois Press. ISBN 0-252-02237-8. OCLC 35548813. 
  26. ↑ Cummings, Nicholas A.; Wright, Rogers H. (2005). Chapter 1, Psychology's surrender to political correctness. Destructive trends in mental health: the well-intentioned path to harm. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-95086-2. 
  27. ↑ Young people with intellectual disabilities attending mainstream and segregated schooling: perceived stigma, social comparison and future aspirations, Journal of Intellectual Disability Research 50 (Pt 6): 432–44, June 2006, doi:10.1111/j.1365-2788.2006.00789.x, PMID 16672037 
  28. ↑ Рожновська, Тетяна; Русин, Мар'яна (2024-10-30). Дитячий інклюзивний простір відкрили в Ужгороді (по uk). Суспільне | Новини. https://suspilne.media/uzhhorod/869139-ditacij-inkluzivnij-prostir-vidkrili-v-uzgorodi/. [перевірено 2025-04-23]. 
  29. ↑ Ушакова, Оксана; Пилипко, Михайло (2024-05-10). "Спорт — сенс життя": як проходять заняття в інклюзивній секції в Ужгороді (по uk). Суспільне | Новини. https://suspilne.media/uzhhorod/743199-sport-dae-rozuminna-sensu-zitta-ak-prohodat-zanatta-v-inkluzivnij-futbolnij-sekcii-v-uzgorodi/. [перевірено 2025-04-23]. 
  30. ↑ Ушакова, Оксана; Русин, Мар'яна (2024-06-13). В Ужгороді діє інклюзивна кав'ярня, в якій працююють люди з інвалідністю (по uk). Суспільне | Новини. https://suspilne.media/uzhhorod/767851-angol-v-uzgorodi-die-inkluzivna-kavarna-v-akij-pracue-molod-z-mentalnou-invalidnistu/. [перевірено 2025-04-23]. 
  31. ↑ Toplak, Jurij (2020-09-07). Voting is every EU citizen's right, regardless of disability (по en-GB). https://www.euractiv.com/section/eu-elections-2019/opinion/voting-is-every-eu-citizens-right-regardless-of-disability/. [перевірено 2020-11-29]. 
  32. ↑ 5 reasons why people with intellectual disabilities should get the right to vote (по en-US). 2019-05-15. http://www.inclusion-europe.eu/why-people-with-intellectual-disabilities-should-get-the-right-to-vote/. [перевірено 2020-11-29]. 
  33. ↑ Election Access. http://electionaccess.org/en/resources/publications/174/. [перевірено 2020-11-29]. 
Обтримане з "https://rue.wikipedia.org/w/index.php?title=Інтелектуална_інвалідность&oldid=156629"